Шаховска игра за Северна Македонија
НОРБЕРТ МАПЕС-НИДИК
Будимпешта и Софија користат незгодни трикови за да ги блокираат преговорите на Скопје за пристапување во ЕУ. Можеби затоа што Скопје е премногу проевропски за нив
Поминаа повеќе од сто години откако еден британски истражувач се најде зачуден. Човекот бил во Македонија, во селата околу османлискиот град Манастир и насекаде ги прашувал луѓето што се. „Ние сме Грци“, дозна тој на едно место.
Истражувачот го запишал одговорот во својот дневник за патувања. Една година подоцна тој повторно дојде и беше зачуден од бугарското знаме над куќата на кметот. „Да, ние сме Бугари“, објави истиот човек што го означи своето село како грчко пред една година. „Минатата година бевме Грци, сега сме Бугари“.
Работата беше многу едноставна: стариот свештеник почина, сега имаше нов. Двајцата потекнувале од различни епархии. Во Отоманската империја, на која во тоа време сè уште ѝ припаѓаше Манастир, денешна Битола, „етничката припадност“, дури ниту мајчиниот јазик не беше критериум за важност. Таа беше наречена „лебдечка народност“ на јазикот на национализмот од тоа време.
Токму затоа што лебдеше така, политичарите во околните метрополи на новите балкански држави направија сѐ што е можно за да го приземјат „народот“ и со тоа да ја зголемат доминираната територија. Ефикасно средство беа приказните за познати предци – за Цар Самоил, Свети Сава, Скендербег или Александар Велики. Сè зависи од родителството: Мудроста направи спонтана импресија кај сточарите.
Една територија, девет империи, држави и парадржави
Онаму каде што припадноста „лебди“, флуидна е, нејзината вековна историја мора да биде евоцирана уште посилно. Македонска нација официјално постои 77 години, но сепак е помлада во општата свест. По бурниот 20. век, за време на кој имаа интереси не помалку од девет империи, држави и парадржави на територијата на историска Македонија, играта со идентитети повторно се забрза.
Веќе девет месеци, земјата-членка на ЕУ, Бугарија, го блокира почетокот на пристапните преговори со Северна Македонија, убедливо најреформската и проевропска балканска земја.
Новиот круг на старата игра на моќ започна во летото 2020 година на мала забава во величествената зграда на улицата „Пиротска“ во Софија. Заканата е нови избори. Десничарската радикална партија со традиционално име „Внатрешна македонска револуционерна организација“ (ВМРО) го искористи својот уценувачки потенцијал како дел од несигурното владино мнозинство за да освои поени со својата основна тема: четири пати помалата соседна земја Северна Македонија – како што се нарекува по успешниот договор за решавање на деценискиот спор со Грција – според волјата на бугарските националисти повеќе не треба да се одрекува само од своето државно име, туку треба да се одрече од името на својот јазик и да се прогласи за држава на бугарската нација. Конзервативниот шеф на владата Бојко Борисов беше принуден да игра заедно, како и социјалистичката опозиција. Кога станува збор за националните прашања, нејзината претходничка, Комунистичка партија, никогаш не дозволи да биде надмината од десницата.
Партијата што ги иницираше изборите сепак беше исфрлена од парламентот на новите избори. Но, оттогаш топката се врти. Бугарската влада официјално стави вето на отворањето на пристапните преговори со Скопје во ноември минатата година. Комисијата на ЕУ мораше да ја откаже меѓувладината конференција што веќе беше закажана. Албанија исто така беше блокирана: според волјата на ЕУ, двете земји требаше да започнат преговори заедно.
Ветото на Атина
Ниту една земја во Источна Европа не е задржувана толку грубо од страна на Европската унија како Северна Македонија. Но, токму затоа ниту една земја не е толку приврзана кон ЕУ – фатална врска. Пред триесет години Унијата не сакаше да ја признае поранешната југословенска република, иако, според проценката на експертите на ЕУ, ги исполни критериумите појасно отколку тогаш признаената Хрватска.
Десет години подоцна, изолираната земја со 2 милиони жители беше на работ на граѓанска војна. ЕУ посредуваше, но не можеше да ги привлече надежите за пристап затоа што Грција го блокираше секој чекор во проширувањето.
Кога Атина стави вето на членството во НАТО во 2008 година, Македонија падна во самодеструктивна фаза на пркос. За време на премиерот Никола Груевски, земјата се насочуваше кон Русија и внатре кон диктатурата. Во исто време, режимот започна големо национално обновување и го прекри главниот град Скопје со безброј скулптури, палати и класични храмови направени од гипс, понекогаш во стилот на Карловиот мост во Прага, понекогаш а-ла Шанзелизе. Пораката беше: Погледнете тука, и ние сме Европа!
Од падот на режимот на Груевски во 2016 година, земјата повторно прави огромни чекори кон запад. Новото раководство со енергичниот министер за надворешни работи, Никола Димитров, скокна над сенките и беше принудено да го смени државното име. Веќе четвртина век, промената на грчките влади го разгоруваше стравот дека името „Македонија“ може да вклучува територијални претензии за истоимената грчка провинција.
Човекот на Орбан во Брисел
Големите држави на ЕУ не сакаа да вршат никаков притисок врз Атина. За претходните кандидати за проширување, сепак се применува формулата дека чисто билатерални проблеми немаат место во преговорите за пристап. Формулата не важеше за Македонија. И откако падна грчкиот ѕид, Бугарија го подигна следниот. Европа ги наградува само земјите кои не ѝ се потчинуваат.
Шах се игра во заднината на сегашниот спор за идентитетот – како што беше пред 120 години. Актуелен велемајстор е унгарскиот автократ Виктор Орбан. Чекор по чекор тој ги проширува своите опции. Олигарсите кои му се пријатели купуваат медиумски куќи во соседните земји. Партнерот на Орбан, Јанез Јанша во Словенија, кој ќе го преземе претседателството со ЕУ на 1 јули, е негов верен поддржувач. Орбан го донесе пријателот на партијата, Оливер Вархеи, во новата Комисија на ЕУ како комесар за проширување. На констернација на официјалните претставници на Брисел, Унгарците ги дотеруваа критичките извештаи за авторитарно управуваната Србија. Во Северна Македонија, Орбан се потпира на поранешниот автократ Груевски. Пред да биде испратен испратен во затвор за корупција во 2018 година, тој побегна во Будимпешта и таму добил азил.
Во мај, комесарот Вархели предложи ЕУ да преговара за пристапување со Албанија, но не и со Северна Македонија. Незгоден потег: Ако владата во Скопје повторно биде фрустрирана со својот курс за демократизација, населението може да смета на национализмот и на Русија повторно во пркосна реакција.
Помошта не е на повидок. Од кога ЕУ им ја предаде политиката на проширување на Орбан и неговите пријатели, балканските држави се заробени: колку повеќе работите со Унгарија и нејзиниот комесар за ЕУ, толку е поголем скептицизмот за проширување во Франција или Холандија. Продолжете!
Двојниот национален херој Делчев
Формалниот предмет на спорот се вклопува помалку во 21 век а повеќе во ерата на британскиот истражувач – во која Французите и Германците сè уште се расправаа дали Карло Велики бил Германец или Французин. Голем камен на сопнување, на пример, е перцепцијата за двојниот национален херој со мустаќи Гоце Делчев (1872–1903), кој е почитуван како голем Бугарин во Софија и голем Македонец во Скопје.
Самиот Делчев, роден во денешна Грција, одеше во бугарско училиште и беше учител во денешна Северна Македонија, немаше да биде заинтересиран за прашањето. Тој беше социјалист, се бореше против Османлиите и „сигурно не сакаше да го замени владеењето на Истанбул со власта на Софија“, како што вели историчарот од Регенсбург и специјалист за Бугарија, Улф Брунбауер.
Во принцип, спорот за македонскиот јазик и меѓусебните малцинства е исто така нерешлив. Дали македонскиот е всушност јазик или „западнобугарски дијалект“, како што тврди Софија, е прашање на мислење. „Јазикот е дијалект со војска и морнарица“, вака го сумираше лингвистот Макс Вајнрајх нерасчистеното прашање. Исто така, дали има бугарско малцинство во Северна Македонија и дали има македонско малцинство во Бугарија, е повлечено од политичките одлуки, вели Брунбауер. „Додека има луѓе во двете земји кои се опишуваат себеси како припадници на такво малцинство, значи има такви“.
На 11 јули ќе има избори во Бугарија. Расправите се однесуваат на мафијата, директната демократија и аферите. Никој не зборува за Гоце Делчев и за „западнобугарскиот дијалект“. Партијата што ја стркала топката е со 3 проценти во анкетите.
(Норберт Мапес-Нидик е германски новинар специјалист за Австрија и Југоисточна Европа. Неодамна ја објави книгата „Поделеното небо на Европа. Зошто Западот не го разбира Истокот“. Текстот е објавен во јунското издание на „Монд дипломатик“)