Седумдесеттите

Како што сите потсетуваат на кризата од 1970-тите, кои би можеле да бидат сличностите со инфлацијата и забавувањето на економскиот раст денес и кои се можните лекции?

Како прво, има сличност со поскапувањето на нафтата и на енергенсите воопшто. А тоа ја забрза инфлацијата.

Централните банки не реагираа навреме, па конечно изгледаше дека растот на цените ќе излезе од контрола.

Друга сличност е зголеменото потпирање на јавната потрошувачка во неколку земји во развој и во социјалистичките земји. Зашто, ако реалната каматна стапка е негативна, што значи дека инфлацијата е побрза од растот на кредитните обврски, сите долгови се одржливи, а сите инвестиции се профитабилни.

Третата сличност е во неразбирањето на изворот и последиците од забрзаниот раст на цените. Макроекономијата тогаш, како и денес, најмногу ги гледаше само позитивните и негативните последици од промените во вкупната побарувачка, додека економиите всушност беа соочени со промени во понудата на енергија, пред сè, а потоа и сè друго.

Кога станува збор за второто, бидејќи заедно со забрзувањето на инфлацијата дојде до стагнација на економскиот раст, па дури и зголемување на невработеноста, се препорачуваше уште поголемо потпирање на јавната потрошувачка за да се придвижи економијата. Што само дополнително ја забрза инфлацијата. Така е измислен терминот стагфлација.

Потоа, на самиот крај на 1970-тите, американската централна банка ги зголеми каматните стапки и предизвика рецесија со зголемена невработеност, но го запре натамошниот раст на цените. Сепак, некои земји во развој и некои социјалистички земји, а секако и Југославија, западнаа во должничка криза.

Дополнително, цените на енергетските производи значително се намалија бидејќи побарувачката беше намалена и тие долго време не закрепнуваа, што негативно се одрази на земјите извознички на нафта како Советскиот Сојуз.

Затоа, монетарниот режим е променет. Централните банки почнаа да управуваат со каматните стапки, наместо директно со износот на пари, внимавајќи реалната каматна стапка да биде релативно ниска, околу два отсто и да се зголемува побрзо од забрзувањето на инфлацијата за да го задржат растот на цените некаде околу два проценти.

По 2008 година и финансиската криза, монетарниот режим повторно беше сменет и ниските, па дури и негативните каматни стапки беа искористени за стимулирање на економскиот раст. Бидејќи закрепнувањето беше бавно, монетарниот режим на ниски каматни стапки беше продолжен и воспоставен до пандемијата, а потоа за време на пандемијата до минатогодишното закрепнување, кога растот на цените почна да се забрзува. А потоа дојде руската агресија против Украина и поскапувањето на енергенсите.

И повторно мора да се смени монетарниот режим. Намерата, барем во Америка, е каматните стапки во неколку чекори да се доведат до ниво кое е во согласност со посакуваната реална каматна стапка од околу два проценти, и да се избегне потребата да се прибегне кон многу повисоки каматни стапки подоцна доколку не се преземат доволно активности. решително сега. Но, повторно, не може да се остави впечаток дека всушност нема таква определба, бидејќи тоа ќе ги поттикне очекувањата дека всушност нема да дојде до неопходното забавување на инфлацијата, што потоа ќе ги доведе централните банки, пред сѐ американската и европската, таму каде што не би сакале да се најдат – драматично да ја зголемат номиналната и реалната каматна стапка за да ја забават инфлацијата со подлабока рецесија. Како во седумдесеттите. Треба да се избегне повторување на тоа искуство сега бидејќи тоа можеби нема да биде можно подоцна.

И сега, пред предизвикот ќе се најдат сега, како и тогаш, земјите кои го поттикнуваа економскиот раст со јавната потрошувачка и затоа создадоа обврски кои треба да се финансираат со значително повисоки каматни стапки. Да речеме, рефинансирање на 30 милијарди евра од српскиот јавен долг по каматни стапки кои би можеле да бидат три, четири или пет процентни поени повисоки, ако тоа се случи, ќе биде многу искушувачки. Дополнително, неопходно е да се задржи курсот бидејќи во спротивно трошокот би бил уште поголем, а тоа може да се направи или со продажба на имотот или со користење на повисоки каматни стапки.

Проблемот со земјите кои користат странски пари, обично еврото или доларот, како резервна валута е тоа што ќе треба да го сменат односот на јавните и приватните инвестиции како што се менува монетарниот режим. И тоа не мора да биде евтино, а потоа политичките ризици растат. Како во осумдесеттите години на минатиот век.

(Владимир Глигоров е економист. Текстот е објавен во „Нови магазин“)