Распадот на советскиот свет

Путин го обвинува Ленин. Затоа што СССР беше доброволна политичка унија. Што е вклучено и во уставот како право на самоопределување до отцепување. Згора на тоа, претставниците на Советскиот Сојуз се залагаа за принципот на самоопределување и во меѓународните односи, особено по Втората светска војна. Но, на овој принцип се повикуваше и Советска Русија кога се прошири во Советскиот Сојуз. Самата Руска Федерација, сепак, не се потпираше на тој принцип.

Доброволноста беше револуционерна. И не беше заснована ниту на закон, ниту, да речеме, референдум. Советскиот систем беше во интерес на работничката класа и затоа во интерес на целиот народ. Како што објаснуваа Ленин и Лукач, тој интерес не е современ, туку футуристички. Во неразвиена, неиндустријализирана земја, интересот на народот што би бил изразен на изборите нема историско значење. Дури и да нема работничка класа, нејзиниот интерес е политичка цел, која може да се постигне со револуционерни средства, а не, на пример, со гласање.

Истото важи и за интересите на народите. Доброволноста на пристапувањето во Советскиот Сојуз се состоеше од револуционерен чин на придружување, без оглед дали неколку членови на револуционерната организација повикаа на тоа, да речеме во писмо, или народот се ослободи со тенкови. Ова, се разбира, важи и во случај мнозинството да одлучи да го напушти Советскиот Сојуз, бидејќи доволно е да се повика на револуционерниот интерес. На пример, раководството на Комунистичката партија, за да се зачува советската заедница. Ова подоцна беше применето во советскиот свет, кој во принцип беше глобален, до 1989 година и конечно во 1991 година.

Значи Путин греши во тоа. Советскиот Сојуз се распадна не затоа што беше доброволна политичка унија во вообичаената смисла на зборот, и легално, туку затоа што немаше сила да се одржи. Во еден момент пред триесет години, Елцин се качи на тенк за да им се спротивстави на генералите кои сакаа да продолжат да владеат со советскиот свет со тенк.

Немоќта не беше единствената причина за распадот. Сталинистичкиот колективизам беше можеби поважен. Честопати не им е доволно јасно на оние кои зборуваат за комунизам и реал социјализам, вклучително и самоуправниот, колкаво е идеолошкото и политичкото влијание на сталинизмот. Всушност, комунизмот или советскиот социјализам каков што го познава историјата е дело на Сталин, без оглед колку и да се реформирал од 1948 година наваму. Колективизацијата беше клучен револуционерен чин и траен извор на потребата да се одржи режимот со сила. И не само државната сопственост на земјиштето, туку всушност над сè.

Тоа не е наследство на Ленин. Тоа е придонес на Сталин. Колку беше популарно не е лесно да се разбере денес. Популарно е не само кај политичките претприемачи насекаде, бидејќи не е неочекувано. Сè што политички изгледа дека носи успех има тенденција многу брзо да се имитира повеќе или помалку насекаде, иако не секаде и успешно. Сталинизмот беше популарен кај инаку добронамерните луѓе кои беа разочарани од либералниот капитализам, особено по големата економска криза. И секако кај другите комунистички партии и меѓу оние кои ги симпатизираа.

Кога, на пример, се зборува за југословенското самоуправување и општествената сопственост, често не се гледа дека ова второто не би имало смисол доколку не беше сталинистичката колективизација. Југословенските комунисти не можеа да ја напуштат идејата за колективна сопственост, бидејќи тоа значеше приватизација, а тоа беше основниот мотив на Сталин – да ја спречи приватизацијата. Од политички причини, но тоа е очигледно.

Проблемот со сталинистичкиот модел не беше само економски. Навистина, по повоената обнова и индустријализација, стануваше сè потешко да се одржува економскиот развој, а во 1980-тите практично преовлада стагнација. Но, тоа е проблем што можеше да се надмине, како што Денг покажа во Кина.

Проблемот беше недостатокот на политичка легитимност и на советската влада и на советската политичка унија и, конечно, на советскиот свет. А легитимноста стануваше сè понеопходна затоа што беше сè потешко да се владее со сила, а и волјата да се владее со сила повеќе ја немаше. Помогна поразот во Авганистан, но уште повеќе полскиот предизвик. Веќе не беше можно да се испраќаат тенкови, па револуционерната доброволност отстапи пред демократијата.

Во време кога се наѕираше исходот, односно по Чехословачка, и пред реформите на Денг, се пишуваа книги за тоа како се ќе беше поинаку доколку Бухарин победеше со неговата „Богатете се“. Сега тоа е кинеска тема.

(Владимир Глигоров е економист. Текстот е објавен во „Нови магазин“)