Путиновата војна дома

Војната во Украина влегува во нова фаза, тоа е многу јасно. Во неколку недели пред долгоочекуваната контраофанзива на украинските вооружени сили, серијата напади во Москва и регионот Белгород, во близина на границата со Украина, беа најзначајните случаи на ненадејни напади на руска територија од почетокот на општата војна. Во регионот на Белгород, вооружени единици презедоа села и зедоа заложници. На 3 мај во близина на Кремљ во Москва беа соборени два дрона. Четири недели подоцна, осум дронови удриле во станбени згради на периферијата на градот. Оттогаш, дронови се појавија во уште два руски региони, Курск и Воронеж. Медиумите на Запад сугерираат дека овие напади, во срцето на Русија, би можеле да ја ослабат поддршката за војната. Тоа е погрешен впечаток.

Многу луѓе кои зборуваат професионално, или барем често, за руско-украинската војна – креаторите на политиката и руските дисиденти – со задоволство ја прикажуваат војната како потфат на осамен луд тиранин. Тоа е, велат, „војната на Путин“, за која обичните Руси, барем оние кои активно не убиваат Украинци, не сносат одговорност. Вистината е дека ако со Русија управува некој друг освен Путин, веројатно нема да има војна. Вистина е и дека Русија е тоталитарно општество каде луѓето имаат мало или никакво политичко влијание и каде што и најблагиот протест може да значи декада затвор. Точно е дека тоталитаризмот, по својата природа, ги лишува луѓето од способноста да формираат мислење. Но, исто така е точно дека, под такви услови, повеќето обични Руси ја поддржуваат војната. Ова е војна на Русија. Ова е насловот и на новата книга на Џејд Мекглин, истражувач на Одделот за воени студии на Кралскиот колеџ во Лондон. Врз основа на податоците собрани во текот на девет години, вклучително и долгогодишни детални интервјуа со руски испитаници, Мекглин покажува дека повеќето Руси на некој начин се инвестирани или идентификувани со војната.

Мекглин ги дели руските ставови кон војната во пет категории: активна поддршка, пасивна ритуална поддршка, лојална неутралност, апатија и активно противење. Екстремите вклучуваат незначителен број луѓе. Кремљ брутално ги задушува антивоените протести, но, тврди Мекглин, исто така ја обесхрабрува активната поддршка за војната. Не е тешко да се разбере зошто: ревносната поддршка лесно се претвора во критика на режимот дека не прави доволно и не делува доволно решително за да ја победи Украина. Режимот на Путин добива поддршка – и топовско месо – од огромното мнозинство Руси: оние кои со ентузијазам повторуваат научени слогани, но чувствуваат дека немаат политичко влијание („пасивна ритуална поддршка“); оние кои се придржуваат до ставот „тоа е моја земја, правилно или погрешно“ (лојална неутралност) и оние кои ќе се согласат на сѐ затоа што веруваат дека така ќе бидат оставени на мира. Ја прашав Мекглин дали мисли дека овие ставови може да се променат како резултат на преселувањето на војната на руска територија. Ако ништо друго, вели таа, тоа би можело да турне некои луѓе од апатичната кон лојално-неутралната група. Војната што доаѓа поблиску до дома ги плаши луѓето, но стравот ретко служи како катализатор за критичко размислување. Почесто, тоа води до она што политикологот Џереми Морис, кој исто така ги проучува руските ставови кон војната, го нарекува „одбранбена консолидација“.

Човечки е за нападот да се обвинува напаѓачот, а не себеси, вашата земја или вашиот лидер. Руската пропаганда го поттикнува ова и им кажува на Русите дека војната ја предизвикале Украинците. На денот на нападот со дрон во Москва, Путин одржа непланиран говор на посебен настан во градот тоа утро, каде што тврдеше дека Украина, како марионета на НАТО, ја започнала војната во Донбас уште во 2014 година, принудувајќи ја Русија конечно да интервенира осум години подоцна; дека Русија гаѓа само стратешки важни воени цели; дека Украина сега се обидува да го ескалира конфликтот со напад на руско тло, надевајќи се дека ќе предизвика реакција. Ништо од тоа не беше вистина. Но, тоа е во согласност со она што руската телевизија го повторува повеќе од една година. Дроновите дојдоа како опиплив доказ дека Украина ја нападна Русија, како со тоа тврдењата на Путин ретроактивно да станаа вистинити. Историските наративи често функционираат на тој начин.

Но, чекајте, може да кажете, зарем Путин не тврди дека Украина не постои? Така е, дури и коментирајќи ги нападите со дронови и контраофанзивата (која тој ја нарекува „офанзива“), тој ја нарече Украина „режимот во Киев“. Но, противречностите се главното упориште на тоталитарната пропаганда. Големиот руски социолог Јуриј Левада веруваше дека антиномиите – паровите на меѓусебно исклучувачки верувања – се клучни за разбирање на советскиот тоталитаристички менталитет. Пример за советска антиномија беше: „Државата секога нè зезнува“ и „Горд сум што живеам во најдобрата земја на светот“. Последните случувања во руско-украинската војна произведуваат слични антиномии. Во Шебекин, руско село во близина на границата со Украина, каде што цивилите загинаа во очигледен украински напад започнат на 1 јуни, луѓето се чувствуваа напуштени од државата. Но, додава Мекглин, „тие се навикнати на тоа“. Се разбира, тие се бесни поради убиените цивили. Тоа може само да ја зајакне нивната поддршка за воените напори. Мекглин вели дека нејзините долгогодишни испитаници престанале да се впуштаат во долги „геополитички дискусии“, во кои често се обидувале да ја убедат дека Украина не постои. Можеби сега е потешко да се задржиме на оваа линија на аргументи „ако би можеле да ве убијат Украинци кои се крајно убедени дека се Украинци“. Функцијата на контрадикторната, дестабилизирачка пропаганда е да го обесхрабри размислувањето. Заедно со стравот, ова ги прави пасивни тоталитарните субјекти.

Руските државни медиуми нападите на руска територија ги третираа како ужасни и безначајни. Во една вечерна емисија, на пример, пропагандистите Роман Бабајан и Маргарита Симонјан започнаа со раскажување на приказната за тоа како „непријателот“ се надевал дека упадите на руската територија ќе го дестабилизираат руското општество и ќе ја поткопаат поддршката за војната. „Тоа се прави за да добиете ужасни сцени“, рече Симонјан, „така сите ние да се ужаснеме, да се заплашиме, да престанеме да ги поддржуваме целите и причините за нашата специјална операција, да се исплашиме и да почнеме да протестираме и да бараме сѐ да се врати како што беше некогаш, само зградите во регионот на Белгород повеќе да не горат.“ Руските медиуми објавија фотографии на кои се гледаат густи облаци од црн чад како извираа од станбените згради во Шебекин. Но, една минута подоцна Бабајан тргна да ја отфрла опасноста. Според него, во нападот на Шебекино учествувале само седумдесет борци: „Тоа не е сериозна закана“.

Пропагандистите ги нарекоа борците „непријатели“ или „оние“, избегнувајќи ги зборовите „Украина“ и „Украинци“ (кои не постојат). Меѓутоа, во реалноста, луѓето кои ја презедоа одговорноста за нападите во регионот на Белгород се идентификуваат себеси како Руски доброволечки корпус и велат дека се руски државјани кои се борат на страната на Украина. Само мал број корисници на руските медиуми – оние кои внимателно ги следат вестите за војната на каналите на Телеграм – дознале дека Украинците кои ги извршиле нападите на руска територија всушност биле Руси. Тие, исто така, би можеле да научат дека членовите на Рускиот доброволечки корпус имаат екстремно десничарски националистички ставови и дека, според нивните мисли, тие се борат не само за независна Украина, туку и за етнички хомогена Русија. Ова, бизарно, се вклопува со руската пропаганда која ги означува Украинците како „нацисти“ – само што овие борци се Руси. Но, односот меѓу пропагандата и реалноста не е многу важен во Русија.

Во американската имагинација, руското јавно мислење функционира слично како американското јавно мислење, барем онака како што ние мислиме дека работи. На пример, кога доволно американски семејства го почувствуваа влијанието на Виетнамската војна, обично се верува дека поддршката за војната се претвори во нејзина спротивност. Овој наратив испушта некои важни настани, како што е објавувањето на документите на Пентагон, кои им открија на Американците дека владата ги лажела за војната. Уште поважно, документите на Пентагон беа објавени – дистрибуирани на систематски начин што ги истакна и документите и реакцијата на јавноста на нив. Американското општество имаше структури на јавен простор, неопходни за циркулација на информации и ставови. Русија го нема тоа. Руските семејства, чии синови или сопрузи биле убиени во војната, не ја гледаат нивната судбина рефлектирана во медиумите или во лицата на слични семејства прикажани во медиумите. Во отсуство на јавен простор, воените загуби се лични трагедии, а не колективни искуства.

Американците знаат дека активниот протест е речиси невозможен во Русија. Дури и најкротките јавни гестови на несогласување можат да ги одведат луѓето во затвор. Земете го, на пример, Саша Скочиленка, триесет и двегодишен уметник од Санкт Петербург, кој е во судски притвор повеќе од една година, за наводното кривично дело ширење лажни информации бидејќи ги замени цените во супермаркетите со детални описи на опсадата на Мариупол. Она што Американците често не успеваат да го замислат е цената на тивко несогласување, на несогласување во општество толку атомизирано што стравот и гневот кон непријателите се сè што го држи заедно. Дури и ако не ги споделувате вашите сомнежи со никого – а можеби и затоа што не го правите тоа – психолошката цена да се биде сам во лицето на војната е обесхрабрувачка. За семејствата чии синови и сопрузи се на фронтот, или се вратени во ковчези од фронтот, или кои живеат во градови разурнати од војна, лојалноста не само што е полесна, туку често и единствената достапна удобност.

Мерењето на јавното мислење во тоталитарно општество е многу тешко. Нема јавност, а луѓето се активно спречени да формираат мислење. Истражувањето од тој вид какво што го спроведува Мекглин – врз основа на длабински интервјуа во контекст на долгорочни односи со испитаниците – е поинформативно, но, вели Мекглин, дури и нејзините долгогодишни соговорници стануваат сѐ помалку конкретни во нивните одговори. Дали избегнуваат прашања од страв или затоа што паднале во апатија, или и двете? Практично не постои начин да се утврди ова. Како посредно мерило, Мекглин користи податоци за потрошувачката на медиумите и забележала една интересна работа: по неколку години опаѓање на гледаноста на телевизијата, Русите ѝ се враќаат, иако се чини дека на телевизијата ѝ веруваат помалку од кога било. Повнимателниот поглед сугерира дека тие не гледаат државна пропаганда, која ги зазема најголем дел од ударните термини на главните национални канали, туку најмногу сценски програми. Тие бегаат во една од најпасивните занимации што им се достапни. Тоа е токму она каде што Кремљ сака да бидат.

Иако неодамнешните промени во руско-украинската војна веројатно нема да ја поткопаат поддршката, нешто се менува. За прв пат по многу години, Русија се чини дека има други политички актери освен Путин. Кон крајот на мај, Евгениј Пригожин, сопственик на приватната армија позната како група „Вагнер“, која ѝ помогна на Русија да преземе контрола над дел од остатоците од градот Бахмут, не само што ја презеде заслугата за оваа наводна победа, туку и се вклучи во јавна расправија со министерот за одбрана Сергеј Шојгу. Сликата за руските монолитни воени напори, веќе искршена, се чини дека конечно се распадна. Неколку недели подоцна, Вјачеслав Гладков, гувернерот на Белгородската област, одговори на барањето на Рускиот доброволечки корпус за средба, накострешен, но подготвен да преговара за ослободување на заложниците. Во рускиот циркус, овие јавни испади создадоа краткотрајна илузија на избори – навестување на политика. Можеби тоа не е она што Западот го предвидува или сака, но секако не е тоа што го посакува ниту Путин.

(Маша Гесен е руско-американска писателка и новинар. Автор е на единаесет книги меѓу кои и „Да се преживее автокартијата“. Таа е дел од познатиот магазин „Њујоркер“, каде што е објавена и оваа колумна.)