Осилото од Јасеновац

Веднаш беше јасно дека одбивањето на Александар Вучиќ да го посети Јасеновац би предизвикало запаливи опашки, па оставив приказната да се одигра до крај. Да се ​​разбереме, хрватските власти беа во право што ја одбија таа посета бидејќи не беше во согласност со дипломатскиот протокол, туку како водоносец служеше Милорад Пуповац, кој со буре вода на грбот и кофа во секоја рака беше користен како посредник во мисијата која од почетокот немашела никакви шанси за успех. Од друга страна, отфрлањето на Вучиќ е еден од најтешките дипломатски потези бидејќи Јасеновац не е ексклузивно право на Хрватска, туку припаѓа на меѓународното наследство на колективната свест за најтешките воени злосторства во Втората светска војна.

Во основа, ова е директен судир на бројки. Вучиќ би сакал да дојде во Хрватска поради 700.000 убиени Срби и други во логорот на Сава, што е рефлекс на уште пофренетично претерување со бројките во претходните времиња. Притоа, меѓу редови јасно се повикува на оценката на т.н Комисијата на Вукоевиќ и слични проусташки адреси дека во Јасеновац биле убиени под илјада луѓе. Ова никогаш не беше официјално потврдено, но ниту официјално демантирано, па цинично ја исмеа Хрватска потсетувајќи дека дури и Туѓман зборуваше за десетици илјади погубени луѓе. Притоа, заборавил дека и Туѓман го проценуваше бројот на убиените во Јасеновац и сето тоа го вгради во својот план за „помирување“, бидејќи бројот на егзекутираните во Блајбург и во Јасеновац го ставил во иста рамка. Од 30 до 40 илјади погубени. Тоа требаше да покаже дека сите тие правеле злосторства и дека треба да се мерат со ист аршин.

Накратко, овде нема целосно невини и целосно виновни. Средината на летото традиционално се поврзува со расправии околу воените реминисценции од минатото, при што како повод служи „Бура“. Но, иако е донекаде разбирливо дека на неа се гледа поинаку преку српските и хрватските очила, во случајот со Јасеновац за тоа нема оправдување. Иако српската страна продолжува да мавта со споменатата бројка од 700.000 жртви во Јасеновац, во српската историографија, особено кај помладите историчари, сѐ повеќе преовладува позицијата од 80 до 90 илјади убиени, што се вклопува во независните проценки на двајца научници (српскиот Кочовиќ, хрватскиот Жерјавиќ ). Тоа го потврди и последователното поединечно пребројување на жртвите, а тоа е бројка што е реална, плус или минус. Во идеален исход, би било добро да се организира некаков мешан хрватско-српски научен симпозиум на независни историчари кои би го дале последниот збор за тоа. Се разбира, не е добро што Вучиќ мавта со цифрата од 700.000 погубени во јасеновац, но такви сигурно има и меѓу другите посетители на Јасеновац, па затоа нема да добијат забрана за приод до „Камениот цвет“.

Што значи сето ова? Еве, земете го примерот на Полјаците. Тие доживеаја такви ужаси во Втората светска војна што имаат причина да не ја сакаат Германија, што навистина го има. Но, не им падна на ум да ја спречат Ангела Меркел да појде во Аушвиц. И тоа е тоа. Заздравувањето на ваквите тешки историски рани бара напор од двете страни, при што се бараат изрази на каење од номиналните претставници на злосторничките постапки на државите. Од жртвите, пак, се очекува да не ја преувеличуваат својата самовиктимизација бидејќи тоа може да отвори нови кругови на омраза. Кај нас тоа го нема. Мртвите во Јасеновац периодично се вадат од гробовите и се регрутираат за најприземните политички инструментализации.

По повод несуденото доаѓање на Вучиќ во Хрватска, од Белград веднаш загрмеа дека тоа е типична постапка на хрватските усташки власти, а од Загреб дека Вучиќ сака да предизвика хаос во Хрватска. Последново изгледа крајно пресилно, затоа што Вучиќ имаше намера да дојде сам, а не придружуван од српски полк, што доведува до следниот заклучок. Сегашните генерации не можат да го променат минатото, но можат да го променат контекстот во кој се случило тоа минато и насоките за подобра и поперспективна иднина.

Затоа би било идеално да се вратат во подобрите периоди на хрватско-српските односи кои исто така постоеле, како меѓу двете светски војни во Хрватска, или, уште поидеално, да се „партизанираат“ како за време на Втората светска војна, кога вооруженото братство на Хрватите и Србите беше главниот локален лост во уништувањето на нацифашистите. Но, тоа е илузија. Југословенскиот антифашизам повеќе не постои како посебен идентитет. Се распадна уште за време на српско-хрватската војна во деведесеттите, кога двете страни тврдеа дека водат антифашистичка војна, што значи дека другата страна ја сметаа за фашистичка, а потоа сето тоа се продлабочи со избувнувањето на војната во Украина, каде Хрватска брзо застана на страната на тн. украински антифашизам, а Србија на страната на тн. руски антифашизам.

Кога веќе ја споменуваме Русија, таа деновиве ја стави и Хрватска на својата листа на непријатели, но таа листа содржи десетици земји и може да се објасни со пропагандната психоза која ги придружува сите војни. Но, што се случува кога провучиќевските медиуми грмат дека Хрватска е усташка држава? Па, тука работите се малку поинакви. Кога тоа ќе се случи, а во Јасеновац ќе се појави комеморативната плоча на ХОС со натпис „За дом спремни“, тогаш веќе не е прашањето колку е паметен и дозволен оваа грмотевица, туку колку е точна. Андерј Пленковиќ се обиде да ја закрпи таа дупка со тврдењето на двојната конотација на извикот „За дом спремни“, но откако членовите на радикалната националистичка хрватска десница признаа дека ЗДС денес значи исто како и во средината на минатиот век, тоа падна во вода. Затоа доаѓањето на Вучиќ во Јасеновац треба да се планира многу мудро и деликатно.

На крајот на краиштата, тоа не може да се избегне, особено сега кога се дозна дека тој сакал да го направи тоа порано, но бил одбиен. Како прво, незамисливо е некој да биде спречен да дојде во тој меморијален центар, освен ако нема намера да одговори со контрапровокација со иста тежина како и провокацијата со спомен-плочата на ХОС. Второ, Александар Вучиќ е легално избран претседател на Србија, за кого гласаа мнозинството Срби, исто како што мнозинството од убиените во Јасеновац беа Срби. Затоа не би било убаво да се спречи таков човек да дојде во Јасеновац.

Единствениот излез би било да се создаде, без разлика на големите разлики, заедничка култура на сеќавање на најтешките жртви од Втората светска војна, а за тоа едноставно нема алтернатива. Во спротивно, Јасеновац ќе остане оило на омразата во која жртвите ја иимаат улогата на коскиза раздорот меѓу живите, наместо да бидат поврзувачка точка на разбирање и соживот.

(Маринко Чулиќ е хрватски новинар. Текстот е објавен во хрватскиот магазин „Новости“.)