Од куна до евро

Да го земеме примерот на Британија или Шведска. Пред 1992 година, преовладуваше мислењето дека е најдобро монетарната политика на тие земји да се поврзе со Германија преку повеќе или помалку фиксен курс на фунтата и круната со марката.

Во овој режим, економските власти се откажуваат од активната монетарна политика и првенствено ја усогласуваат фискалната политика со одржување на девизниот курс на избраното ниво или со одредени отстапувања нагоре и надолу, каде што границите се јасно поставени. Системот содржи одреден ризик дека девизниот курс ќе се промени или дека нема да биде одржлив, па може да има, како што беше, бегство од домашната валута кон марката или кон доларот, и двете земји мораа да девалвираат .

Потоа преминаа на режим на таргетирана инфлација, оставајќи го курсот на пазарот. За да може овој режим да се одржи со мерки на монетарната политика, а тоа е контрола на каматната стапка на пазарот на пари, потребно е во целост да се користат домашните пари, барем на домашниот пазар, односно да се смета со него сè што каде што е потребна употребата на пари. Ако тоа не е случај, централните банки ќе интервенираат на девизниот пазар со цел да го стабилизираат курсот, па повторно фиксниот курс или контролираниот курс ќе биде реалниот монетарен режим.

Бидејќи во Хрватска еврото беше, како што велат, вистински пари – и кога се одредуваат цените и кога се штеди и кога се задолжува, а државата се задолжува главно во евра – фиксниот курс е практично неизбежен. Особено ако самите монетарни власти не се стремат да ја зајакнат улогата на куната, како што беше случајот. Основна алатка на монетарната политика се интервенциите на девизниот пазар преку утврдување на девизната резерва и купување и продавање на сметка на девизните резерви.

Овој режим има предност во однос на едностраното преминување во евро со тоа што економските власти може и онака да го променат девизниот курс. Тоа не е можно во Црна Гора или Косово бидејќи официјална валута е еврото. Но, ризикот од девалвација, дури и кога е мал, е доволен за да тој се види во повисока каматна стапка, која е повисока кај заштедите кои се во куни. Ова е цената на откажувањето од сопствената монетарна политика со врзување на девизниот курс со еврото. А цената зависи од остварувањето на монетарните цели што ги преземаат другите инструменти на економската политика, пред сѐ фискалните. А бидејќи фискалната политика е пополитизирана од монетарната, особено ако постои потребната независност на централната банка, ризикот од евентуална девалвација е поголем и постојан.

Сепак, ова не е најголемата цена на овој режим на курсот. Бидејќи постои интерес и за штедење и за задолжување во евра, фискалните власти можат да ценат дека имаат поголем простор за финансирање на дефицитот доколку позајмуваат во евра, а доверителите можат да имаат траен интерес да инвестираат во државни хартии од вредност и комерцијално. Ризикот е дека зголемената побарувачка може да има инфлаторен ефект, па реалниот девизен курс ќе апресира во однос на фиксниот. Едноставно кажано, трудот ќе биде поскап или, поинаку кажано, растот на платите ќе биде побрз отколку што е оправдано со растот на продуктивноста.

Што е ризично доколку дојде до промена на монетарните услови во светот и пред сѐ во еврозоната. И како дојде до тоа во 2008-2009 година, прилагодувањето на реалниот девизен курс, односно надоместокот за трудот, со фиксната стапка мораше да се направи преку значително зголемување на невработеноста и долгорочен негативен или бавен економски раст.

Ова не мора да биде ризик во режимот на еднострано преминување во евро, бидејќи нема профит во локална валута што би го направило вредно да се задолжува во евра. Но, како што реков претходно, нема ниту монетарна политика.

Во пишувањата за заедничките европски пари често се посочува дека тоа е исто како кога една земја се откажува од монетарната политика или дури, како што велат, од суверенитетот, иако за тоа овде не станува збор, во режим на фиксен девизен курс. Но, додека во вториот случај монетарната власт може да се користи барем номинално, во случај на транзиција кон еврото тоа веќе не е можно.

Ова е погрешно. Земјите кои, како Хрватска практично од 1994 година, имаат режим на фиксен девизен курс, всушност немаат централна банка, исто како и земјите кои еднострано се префрлаат на еврото како домашна валута. Меѓутоа, земјите кои се приклучуваат на монетарната унија добиваат централна банка, која ја делат со другите земји-членки на Унијата. Па, Европската централна банка, особено по 2012 година, се грижи за ликвидноста на сите нејзини земји-членки, што треба да го намали ризикот во хрватскиот финансиски систем а со тоа и каматните стапки, што значи дека Хрватска со преминувањето на еврото всушност добива централна банка која досега ја немаше.

(Владимир Глигоров е економист. Текстот е објавен во „Нови магазин“.)