…обувки за долгио пат…

Јелена Лужина                                                                                                                                                       Првпат го видов пред половина век, како Јане Задрогаз, номинален протагонист во дебитантската, денес антологиска и тестаментарна пиеса на Горан Стефановски.

Нови Сад, Стериино позорје, бесконечен и френетичен аплауз, разгалени актери и актерки истопорени на рампата: достоинствената царица Тодорка Кондова (голема дама, секогаш и секаде!), корпулентно змејосаниот  Ацо Ѓорчев со неговите огромни приватни очила од кој-знае-колку диоптрии, тупавите царчиња опортунисти (метафора на секоја власт и „политика“), консеквентно збунетиот народ, машки и женски, облечен во нестварно сценичните костими на Ѓорѓи Здравев… Standing ovations, општата разгаленост трае во речиси бесконечна минутажа. Во еден миг, другар ми Далибор Форетиќ, театарски критичар  со остро око и поган јазик, вели: „Еј, гледај го него,  дури и сега агира поинаку од останатите…“

Му го проверувам името во програмката, на тој, поинаквиот: Мето Јовановски!

*

Три месеци подоцна, претставата се игра во Дубровник, во паркот Градац, на тогаш најпрестижниот летен фестивал во бившата ни држава. Не се сеќавам дали и, воопшто, како сценографската архитектоника на Владо Георгиевски функционираше во екстериерот на тој чудесен парк отворен кон морската шир и кон ѕвездите.  Не се сеќавам, дури, ниту на текот на изведбата. Го следев само Него, Јане Задрогаз алиас Мето Јовановски.  Кој пак агираше поинаку од сите останати…

Поинаков актер. Различен во секоја смисла, заколнат индивидуалист, неспоредлив со кој било друг! Посветен актер, професионалец дефиниран според највисоките стандарди. Неприлагодлив? Можеби. Темелен? Се разбира! Сигурен, одговорен и подготвен за секој вид задача? Секако,  ама само доколку тие со кои соработува навистина знаат што прават и кон што го насочуваат „колективниот труд“, колоквијално наречен „театарска претстава“. Или „игран филм“, сеедно.

Коментарот на ваквите „тешкокатегорни“ квалификативи попатно го насетувам во мемоарската книга „Разговори со УНКОвски“ на Зоја Бузалковска  (Скопје, 2018). Имено, на едно место, авторката го распрашува протагонистот Унковски за причините за релативно кратка/малечка соработка со актерот Мето Јовановски:  макар што работеле („за плата“) во истиот Драмски театар, заедно сработиле одвај четири претстави (од кои две, денес, имаат неспорен статус на антологиски, „Јане Задрогаз“ и „Диво месо“). Унковски го спомнува  „Хамлет“ од 1977 година, во кој протагонистот Мето Ј., во улогата на данскиот принц, имаше некакви проблеми со кажување монолози… Сега, од оваа безбедна дистанца од речиси половина век, претпоставувам дека тој „Хамлет“ и на двајцата им се погодил во невреме, макар што, две години подоцна, успеале корпоративно и супериорно да го сработат „Диво месо“ („…и мислам дека после тоа више ништо не сме работеле.“, Унковски, ибид. стр. 51). Water under the bridge, бездруго. Ама, контекстот  како да се насетува помеѓу редовите и  речиси поентира со онаа тривијална формулација за „неспогодба на карактерите“, популарна (меѓу другото) и во бракоразводните пресуди. Уметноста и животот умеат да се совпаднат дури и почесто отколку што се надеваме.

*

Со Мето Ј. ненадејно се здружив кон крајот на осумдесеттите години, приватно, по сплет на околности: сопругата му беше  Хрватка, актерката Лилјана Богоевиќ-Јовановска. Ја знаев уште од нејзините загрепски почетоци, со неа работев на Факултетот за драмски уметности,  ја гледав во Драмски (во „Кула Вавилонска“ на Горан Стефановски, во режија на Слободан Унковски, 1990 година; за таа улога ја доби и Стериината награда…).

Во еден миг, Мето Ј. реши самиот да ја постави „Вејка на ветрот“. И го собра актерскиот dream team: Бајруш Мјаку (Велко), Лилјана Богојевиќ-Јовановска (Магда), Александар Чамински (Џими), Валентина Божиновска (Мејбл). Доаѓав на проби, гледав со кое трпение и страст ги води актерите. За компетентноста да не зборуваме. Сигурен, упорен и неверојатно прецизен во индикациите, особено кога стануваше збор за долгите монолози (кои, нели, на сцената треба да се „престорат“ во дејство), Мето Ј. се покажа како супериорен режисер на една од најкомуникативните „Вејки“, воопшто. Претставата имаше и телевизиска адаптација, повеќе од успешна…

Ерго, стана логично да се посетуваме по дома и да зборуваме за сѐ и сешто, најмногу за театарот, се разбира. Во приватниот контекст, особено семеен и опуштен, актерите интуитивно го покажуваат своето „внатрешно битие“. Кај некои – да речеме, кај Петре Прличко – тоа „внатрешно битие“ речиси и не се двоеше од јавното; меѓутоа, кај интровертните типови/карактери, разликата веднаш се гледа. Кај Мето Ј. се гледаше речиси prima vista: вочетирите ѕида на својот дом,  не ги „играше“ ролјите/задачите на  сопруг и на татко, пред сѐ татко, туку ги живееше автентично и без задршка.  Отпосле, кога бракот не ги издржа премрежињата („неспогодба на карактерите“…), та Лиле со децата замина во Хрватска, таткото остана  не само „автентичен“ туку и повеќе од одговорен за ќерките…

*

Мето Јовановски не е само еден од најрелевантните македонски актери „на сите времиња“, еден од корифеите на она што колоквијално го нарекуваме „македонска глума“ (терминот е „прастар“, го „измислил“, уште во 1947 година, театрологот Милан Богдановиќ). Мето Јовановски е актер кој  клучно влијаел на развојот на истата таа „македонска глума“, на сето она кое современите теории на театарот сега го именуваат како „промена на перспективите“. Тие пусти „перспективи“ – промени/иновации кои во нашава мала средина тешко и бавно се менуваат – Мето Ј. ги менуваше интуитивно, со неподнослива леснотија. Зошто? Затоа што животот – не само професионален, туку и оној „најобичен“ – постојано го живееше во движење и во љубопитство без граници, работејќи секогаш и секаде, на разни јазици и во разни средини.  Секогаш отворен и без задршка. Чесен.

Неговата театрографија и филмографијата, да не го скокнеме ни списокот на неговите недобројни награди,  сигурно се подолги и пошироки колку и најдолгата/најшироката македонска река. Чинам, Вардар. Белки ќе се најде некој (јунак!) што таа фактографија, ниту малку административна,  најпосле ќе ја состави и ќе ја собере на едно место. За да видиме со кого имавме чест да се дружиме…

*

Да,  тие  обувки за долгио пат,  впишани во насловот на ова мое збогување со Мето Ј.,  ги препишав од завршниот монолог на Јане Задрогаз. Десеттата слика од драмата на Горан Стефановски. Интегралната реченица гласи:

Рано купете си обувки за долгио пат, за танецо што сте го ветиле да го завршите.

Ветил, завршил.

Завеса.

Страшна професија, чудесна, ама страшна…