Помирување…?

Александар Кржаловски

Зборот „помирување“ го слушаме често деновиве, откако премиерот Зоран Заев го употреби од собраниската говорница со намера да ги мотивира пратениците од опозицијата да гласаат за почеток на постапката за уставни измени, а особено откако осумте пратеници од опозицијата, кои и навистина гласаа „за“ минатиот петок, го преточија во едно од своите четири барања. Ова барање гласи: „Прифаќање на иницијативата на претседателот на Владата на Република Македонија г. Зоран Заев искажана на 61. седница на Собранието на Република Македонија на 15 октомври 2018 год., за простување во врска со настаните на 27 април 2017 год. во Собранието на Република Македонија и сеопфатно национално помирување, со формирање на собраниско тело составено од шефовите на пратеничките групи, тројца пратеници и претседателот на Собранието на Република Македонија кои ќе изготват и ќе предложат до Собранието план за национално помирување“.

Употребата на терминот помирување предизвика веднаш многу реакции, со обиди за толкување што тоа навистина значи, односно што сакал премиерот да каже, а подоцна и во однос на барањето на пратениците – што тие подразбираат под тоа?

Уште истиот ден имаше многу реакции, новински текстови и колумни, статуси на социјалните медиуми. Некои од толкувањата беа религиски – во духот на христијанското простување за помирување (што е суштина на верскиот празник Прочка, на пример, или на исповедувањата пред свештени лица), во кои луѓето увидувајќи свои грешки, или прекршување на некои норми и правила, бараат нивно простување. Од друга страна, најголем дел од коментарите, односно критиките кон премиерот за искажаното, подразбираа дека под плаштот на помирувањето, се крие понуда за амнестија, особено кон пратениците кои учествуваа во настаните од 27 април 2017 година (упадот во Собранието), а во замена за гласање за уставните измени. Дел од овие критики беа жестоки, со укажувања дека амнестијата е апсолутно неприфатлива и не може да доведе до национално помирување.

Што навистина мислеле и едните и другите (премиерот и пратениците), веројатно ќе се разјасни во следниов месец, особено по наведувањето на тој рок (30 дена за изготвување на националниот план за помирување), одговорот на премиерот дека барањата на пратениците се прифатливи и може да се дискутира како да се реализираат и најавата дека собраниската комисија за помирување спомената во барањето би можела да се формира веднаш, уште оваа недела.

Но намерата на овој текст не е да шпекулира што навистина се мислело под поимот помирување и што ќе се случи на таа тема – тоа секако ќе го видиме наскоро.

Наместо тоа, сакав да споделам искуства со концептите на помирување во светот со кои сум имал можност да бидам запознаен одблизу во рамките на својата работа. Тука пред сè мислам на Јужна Африка и особено на Северна Ирска, во која лично сум бил неколкупати на разменски посети за споделување искуства со разни групи од Македонија (пратеници, градоначалници и општинска администрација, полицајци, верски лица и секако колеги од граѓанскиот сектор).

Имено, кога се зборува за помирување, особено „национално помирување“, низ историјата има многу примери на такви намери и постапки, особено по жестоки насилни и крвави судири и/или војни (граѓански и други). Во последниве децении, покрај израелско-палестинскиот конфликт, најприсутни во јавноста беа токму конфликтите во Јужна Африка (апартхејдот – односно владеењето на малото бело малцинство, со употреба на полициска и воена сила да се сузбијат какви било барања за повеќе права или еднаквост на црнечкото мнозинство, предводено од Нелсон Мандела) и Северна Ирска (т.н. troubles или „проблемите“, кои во текот на 30 години, од 1968-1998, доведоа до над 3.500 жртви во судирите меѓу католиците и протестантите, а завршија (ако може така да се каже) со познатиот Договорот од Велипеток (Good Friday Agreement), кој патем беше основа и за нашиот Охридски рамковен договор од 2001 година).

Овие два големи и долги конфликти, кои се сметаат за завршени со соодветни мировни договори (иако на пример во Северна Ирска сега има повеќе и подолги т.н. „ѕидови на мирот“, кои физички ги раздвојуваат соседствата во кои живеат семејства со различна вероисповед), се интересни и заради усвоените (различни) концепти на помирување после конфликтот.

Во Јужна Африка беше осмислен и спроведен концептот „вистина – пат кон помирување“ (Truth – the Road to Reconciliation). Суштината на оваа варијанта на помирување беше да преку воспоставената Комисија за вистина и помирување (Truth and Reconciliation Commission, www.justice.gov.za/trc) сторителите на кривични дела (вклучително и убиства) сведочат за тоа што го направиле, а за сè што ќе кажат јавно пред Комисијата, нема да подлежат на казнување, односно ќе бидат амнестирани. Овој пристап беше важен бидејќи имаше огромен број случаи во кои семејствата воопшто не знаеја за судбината на нивните блиски и претпоставката беше дека е поважно да се дознае што се случило (и како и каде завршиле нивните животи) отколку да се казни сторителот за тоа што го направил. Имав можност да погледам неколку видеа од самите сослушувања, со катарзични сцени на моментите кога членовите на семејствата ја дознаваат вистината за своите блиски. Комисијата сè уште работи и процесира илјадници случаи годишно (од 1995 година наваму).

Во случајот на Северна Ирска, доминантен е концептот на „правда за помирување“ (Justice for Peace). Основата таму беше да се истражат и обелоденат сите сè уште неразјаснети случаи на насилство и особено на убиства, со пронаоѓање и соодветно казнување на сторителите на злоделата. Со оглед на тоа што овој пристап не предвидува амнестија (иако со самиот договор имаше одредено ниво на општа амнестија), многу е помал бројот на процесирани случаи, истрагите подолго траат, а има многу кои се „заглавени“ – односно не може да се утврдат сторителите и/или нивната вина во случајот. И во овој случај, воспоставените дополнителни институции, како на пример Комисијата за жртви и преживеани, продолжуваат со несмален интензитет да работат на случаите и 20 години после постигнувањето на мировниот договор.

Секако, ова се многу симплифицирани прикази на овие два концепти, а и се работи за насилни и долготрајни конфликти со многу човечки жртви, но верувам дека и од ваквите описи е јасно за колку комплексно е прашањето на (национално) помирување и колку долготрајни се тие процеси.

За мене впечатлива беше споредбата при една од студиските посети на Македонија, кога полицајци од Белфаст беа зачудени како само по три години по нашиот конфликт од 2001 година, соработката меѓу командирите од различна етничка припадност во конфликтниот регион во Тетовско, изгледаше нормална и тие изјавуваа дека веќе нема проблеми со безбедноста во регионот. Посетителите од Северна Ирска заклучија дека изгледа нашиот концепт на помирување е „заборави и продолжи“ и дека можеби е така подобро, барем на краток рок. Но укажаа и на тоа дека можеби сличен концепт бил применет во Југославија по Втората светска војна, па иако имаше над еден милион жртви (само во логорот Јасеновац 700.000), меѓу кои многу во меѓусебни пресметки на народите на тогашната држава или и во рамките на исти народи или етнички заедници (четници, усташи, балисти, партизани), сето тоа се заборави низ годините на поствоениот развој. Но, можеби, токму затоа и толку силно еруптираа педесетина години подоцна, со крвавиот распад на Југославија, со повеќе од 100.000 жртви… дека можеби некои работи може да се потиснуваат, дури и долго време, но веројатно не се забораваат и остануваат втиснати во психата на доживеаните трауми и наоѓаат пат преку следните поколенија да излезат на површина.

Не мислам дека ситуацијата кај нас е толку драматична, како во опишаниве конфликти, а и добро е што немаше човечки жртви во настаните од мината година (конфликтот од 2001 е друга приказна, но и тоа треба да се има предвид, дури и повеќе, во евентуален процес на национално помирување), но добро е да се знае на што се мисли кога се зборува за помирување и како ќе се пристапи кон тој процес.

 (Авторот е извршен директор на МЦМС)