Ново сеќавање на жртвите на НДХ во Загреб

Многу време требаше да помине од онаа фамозна реченица на Туѓман од пионерската ера на ХДЗ, за тоа како НДХ не беше само злосторство, туку и израз на вековните аспирации на хрватскиот народ за независна држава, до тој степен што стана непристојно јавно да се брани застрашувачката реалност на таа креација и до градење на ново сеќавање на таа реалност. Поточно, требаше да поминат триесет години во кои усташката носталгија и историскиот ревизионизам не само што го добија правото на граѓанство, туку заеја и тоа како да влегуваат и во мејнстримот. Сето тоа беше проследено со уривање на околу три и пол илјади партизански споменици и плочи, што е точно половина од сето она што беше подигнато во социјалистичкиот период, а меѓу нив и речиси сите спомен-скулптури на Бакиќ посветени на антифашизмот, како и споменикот на Богдановиќ на Клис над Сплит. Никој никогаш не бил повикан на одговорност за ова, а само неколку се обновени, главно во последниве години, најмногу преку напорите на локалните заедници и сојузите на антифашистите.

А Туѓман и неговите епигони можеа засекогаш да се повикуваат на првиот дел од неговата реченица за страшното злосторство, но сите знаеја дека тоа е кажано поради вториот дел, што служеше за јавна рехабилитација на НДХ. Хрватска толку долго го живееше она што јас би го нарекол „домобрански парадокс“, според кој уставно беше дефинирана како наследник на ЗАВНОХ и спротивна на НДХ, додека во реалноста сè изгледаше спротивно.

Кога работите почнаа полека да се менуваат во новиот милениум и по смртта на Туѓман, беше изразена подготвеноста несомнено да се зборува за холокаустот и злосторствата врз Ромите, за што беше подготвена да зборува дури и пословично ревизионистичката католичка црква, но самата идеја за таа држава и нејзината идеологија, а тоа е геноцидот врз Србите, како и фактот што повеќе од половина Хрватска се бореше во партизански единици или во градовите против таа креација и беше прогонувана од усташите, беа упорно држени настрана.

Затоа, кога во 2020 година Центарот за промоција на толеранција и сеќавање на холокаустот, во соработка со верската заедница Бет Израел, ги постави првите 20 „камења за сопнување“ во Загреб посветени на убиените Евреи, а една година подоцна, во соработка со Здружението на Ромите, другите 20, не беше претерано забележано во јавноста.

Сепак, она што се случи деновиве, а тоа е ставање „камен за сопнување“ за спортистот Борис Ханжековиќ, Хрват и репрезентативец на Југославија, кој одби да настапува за репрезентацијата на НДХ, а потоа почина во обидот на пробивот на последните затвореници од Јасеновац, и тоа пред Правниот факултет и ректоратот на Универзитетот во Загреб, кој го посетуваше, претставува нов момент во јавниот простор. И тоа од причина што Ханжековиќ е првиот во низата од 20 убиени Хрвати чии имиња ќе бидат на тие мали спомен-камења, кои ќе бидат поставени до крајот на годината, додека следната година ќе бидат поставени 20 камења посветени на убиените Срби од Загреб, што ќе го заокружи проектот.

Ова е епохална работа, колку и да изгледа мала промена и е можеби недоволно видлива на јавниот простор. И тоа не само затоа што во последните две години, покрај Здружението на ветерани од Татковинската војна и антифашисти и Српскиот национален совет, во проектот ќе бидат вклучени и Министерството за култура и медиуми и Градот Загреб. т.е. на заобиколен начин самата држава – но и затоа што на овој начин, за прв пат, вклучително и социјалистичкиот период, на јавниот простор ќе се раскаже целосната приказна за реалноста на усташката држава. И дека минувачите и шетачите ќе можат да прочитаат нешто за конкретни луѓе кои сега веќе нема да се споменуваат како жртви на колективниот фашизам, туку како конкретни луѓе кои биле убиени од конкретниот режим, а исто така и затоа што ова е прво ново мемориализирање на жртвите на фашизмот во современиот Загреб.

Секако, сето ова не значи дека релативизирањето на НДХ наеднаш ќе исчезне од јавноста, особено кога е во прашање црквата, но навистина покажува промена на трендот и создава дефинитивни предуслови за здрав однос на општеството кон тој дел на минатото.

Уште кога би дочекале слични процеси спрема темните дамки од Татковинската војна, на кои деновиве потсети и смртта на Вера Солар, жена која последните децении ги посвети на истрагата за смртта на сопствената ќерка во ликвидациите во Сисак, каде би ни бил крајот.

(Драган Марковина е хрватски историчар. Текстот е објавен во „Пешчаник“)