Како би изгледала Хрватска да не е членка на ЕУ

Започна со страв. Кога на крајот на 2000 година во Загреб беше организиран голем заеднички самит на лидерите на ЕУ и земјите од регионот (Албанија, Македонија, Босна и Херцеговина, тогашната СР Југославија и Хрватска), десницата збесна.

Објаснувањата за, всушност, големиот надворешно-политички успех од самата организација на ваква средба на највисоко можно ниво беа дочекани со крајна недоверба. Дел од здруженијата на бранителите организираа протестен марш низ градот, кој заврши во близина на тогашниот хотел „Интерконтинентал“, каде што се одржа средбата.

Гуски, магла и други приказни

На полициските барикади, демонстрантите пуштија неколку гуски, потсетувајќи на познатата реченица на легендарниот хрватски политичар Стјепан Радиќ од 1918 година, кој ги предупреди своите колеги да не брзаат како гуски во магла кога се обединуваат со Кралството Србија. Иако генералната политика на ХДЗ беше на страната на евроинтеграциите, некои од пратениците на таа партијата воопшто не беа задоволни. Во Собранието од ХДЗ-овците дури се слушна и потсмешлива најава за мегамитингот што требаше да се одржи во Загреб, народната мудрост поврзана со католичкиот празник (Света Ката, снег на врата), се препеа во „Света Ката, Југа на врата“.

Сето тоа беше, покажа времето, само еден куп глупости. На почетокот на векот, обновувањето на заедничката држава на Јужните Словени на Балканот веќе не не му паѓаше на ум на никој сериозен, а приказната за Југославија служеше – и сè уште служи, само на сè потенка политичка маргина – само како страшило за дисквалификување на политичките противници.

Вагоните кои поминуваа

Стравот од влез во ЕУ во тие денови сè уште беше оправдана емоција. Сепак, не се работеше за покојни држави и тажни теории на заговор, туку за – времето. А Хрватска дитигаш веќе загуби премногу.

Поради војната – особено онаа во Босна и Херцеговина – поради сериозното лизгање во автократија во втората половина на 1990-тите, возот на големото проширување на ЕУ одамна помина. Малку подоцна помина и вагонот во кој Романија и Бугарија влегоа во Унијата во 2007 година.

Раниот влез во ЕУ значеше најмалку две егзистенцијално важни работи – побрз економски развој и безбедност на надворешната политика. Доколку Хрватска и денес не беше членка на ЕУ, не само што ќе беше посиромашна, туку и, како и повеќето земји во регионот, на милост и немилост на геополитичките интереси и притисоците од сите страни. А времињата се, простете, заебани.

Замор од проширувањето

Ако во 2000 година притисокот од десницата беше толку голем па домашната политика, гледајќи ги тие гуски околу „Интерконтинентал“, влечеше рачна кочница, големо прашање е дали Хрватска денес ќе биде членка на Европската унија. Имено, по 2013 година процесот на проширување на ЕУ сериозно запре.

Во земјите-членки, заморот од проширувањето се зголемува и не е лесно како пред дваесет години да се објасни зошто би било добро да се примат нови и нови земји – особено оние кои се посиромашни и со сомнителни демократски стандарди. Од оваа перспектива, сосема е очигледно дека Хрватска не го фати последниот вагон, туку влета во возот на последната врата од тој вагон, а кога ќе дојде следниот – и дали ќе дојде – е прашање на кое е многу тешко да се даде одговор во моментот. Затоа, желбата што свечено беше изразена во ноќта на влезот во ЕУ – Хрватска да стане мост и да им помогне на другите земји од регионот кон членство – засега најмногу остана на ниво на желба.

Молдавија во Југославија?!

Но, пред влегувањето, требаше да се прегрми уште малку страв. По самитот во Загреб во 2000 година, по кој, се разбира, не дојде до ново „обединување со Кралството Србија“ или каква било слична креација, на домашната политичка сцена сè уште беше жива идејата за југо-интеграција маскирана во боите на ЕУ. Тоа најдобро се виде на примерот на Централноевропскиот договор за слободна трговија (ЦЕФТА), во кој на почетокот на 2007 година влегоа Србија, Црна Гора, Косово, Босна и Херцеговина и Албанија.

Бидејќи Романија и Бугарија ја напуштија ЦЕФТА во исто време (затоа што влегоа во ЕУ), во неа требаше да биде само Западен Балкан – термин кој десницата упорно го користеше за да ја плаши јавноста како нова „Еврославија“. Затоа, тогашниот премиер Иво Санадер од ХДЗ ја иницираше идејата (која беше прифатена) Молдавија да се приклучи на ЦЕФТА. Затоа што, ете, каква е таа нова Југа ако во неа е Молдавија?

Бизарни стравови од овој вид во малку посериозниот политички простор денес веќе нема. Навистина, десницата има нови начини да ги плаши гласачите со секакви чуда, да речеме најновото е дека ЕУ ќе ги тера граѓаните да јадат брашно од инсекти – но барем не велат дека тие инсекти се, да речеме, од Златибор.

Членството се исплати

Не е ни најмал проблем да се аргументира дека, речиси десет години по влезот во ЕУ, членството на Хрватска се исплатеше. Можеби најдобрата споредба на движењето на животниот стандард во една земја, искажувањето на БДП со паритетот на куповната моќ, што е мерка која ги зема предвид трошоците за живот и стапката на инфлација во една земја.

Според методологијата на Евростат, просекот на ЕУ е 100, а во однос на него е искажана паритетот на куповната моќ на земјите-членки. Хрватска влезе во ЕУ со 61, лани беше на 73 отсто од просечната куповна моќ во ЕУ. Словенија, која влезе во ЕУ девет години пред Хрватска, скокна од 83 на 92 отсто во истиот период.

Другите земји во регионот се многу послаби. Црна Гора има 48 отсто од куповната моќ во ЕУ (во 2013 година беше на 41), Србија со 44 (пред десет години исто така со 41), Северна Македонија со 42 (35), а БиХ со само една третина од куповната моќ во ЕУ. Пред десет години беше на 31 процент.

Спектакуларниот Пељешки Мост

Целата сила на другите индикатори покажува дека членството во ЕУ едноставно вреди, но нема смисла да се навлегува во целиот универзум на бројки кои лесно ја изедуваат читливоста на секој текст. Затоа, малку бетон и тули – неодамна отворениот Пељешки Мост е секако најспектакуларниот проект кофинансиран од ЕУ во Хрватска, кој го заобиколува копнениот територијален дисконтинуитет (и сите проблеми, сообраќајот и царината, пред сѐ, што произлегуваат од него) на Хрватска во близина на Неум.

Самиот тој мост е пример за тоа што може да се направи во ЕУ – а претходно не беше можно. Имено, приказната за изградбата на мостот Пељешкиот Мост пред повеќе од 20 години ја започна самата Хрватска; згора на тоа, челниците на ХДЗ неколку пати ги отвораа работите на него, но на отворањата остана.

По влезот во Унијата, сепак, Хрватска се избори мостот да биде кофинансиран од фондовите на ЕУ во износ од 85 отсто, што изнесува неверојатни 357 милиони евра. Минатото лето овој архитектонски бисер беше пуштен во сообраќај.

Над 70 отсто од јавните инвестиции доаѓаат од фондовите на ЕУ

А мостот е само еден пример. Нешто појужно од него се наоѓа аеродромот во Дубровник, кој исто така беше реновиран со средства од ЕУ, а генерално денес е тешко да се шетате низ хрватските градови без да наидете барем на некоја табла на која пишува дека реновирањето или изградбата на зградата на кој се наоѓате е финансиран од фондовите на ЕУ. Освен повидливите работи, се реновираат и подземни инсталации, особено водоводи во кои не се инвестирало со децении, железнички пруги, сериозни милијарди се инвестираат во кофинансирање на земјоделството и еден куп проекти за мали и средни претпријатија кои без парите на ЕУ веројатно не би имале шанси за успех.

Членството, накратко, е огромна можност за развој. Целта на ЕУ е преку фондови што е можно повеќе да се изедначи развојот на сите региони, така што земјите како Хрватска навистина да имаат генерациска шанса. Колкава? Па, пред некој ден, министерот за регионален развој и фондови на ЕУ, Шиме Ерлиќ изјави дека повеќе од седумдесет проценти од сите јавни инвестиции се финансирани од фондовите на ЕУ.

Друго прашање е колку добро се користат тие пари, и тука Хрватска имаше големи проблеми и пропуштени можности – на пример, истиот ден во 2017 година кога беа одобрени парите од ЕУ за Пељешкиот Мост, Хрватска доби зелено светло (и финансирање од ЕУ од 85 проценти) за развој на широкопојасна мрежа за пристап до Интернет во вредност од над 100 милиони евра. Минатата есен сѐ уште не беше избран менаџер на проектот, а Хрватска сè уште го има најскапиот интернет во ЕУ, кој, надвор од поголемите градови, генерално е неподносливо бавен.

Вавилон на Јадранот

Сепак, големите пари и можностите за развој можеби не се клучната предност на членството (на крајот на краиштата, буџетот на ЕУ од кој се финансираат сите инвестиции е исполнет со плаќања од земјите-членки, вклучително и Хрватска). Најопипливите предности се оние што голем број граѓани веројатно веќе ги доживуваат како нормална, секојдневна состојба на работите – нема повеќе да се чекачекање на граничните контроли во редовите означени со „граѓани кои не се членки на ЕУ“, тоа е поедноставно од кога било во историјата за наоѓање работа или студирање во странство, здравственото осигурување важи низ цела ЕУ, а од 1 јануари веќе нема патувања до менувачница бидејќи и Хрватска го воведе еврото.

Конечно, туризмот. Главната причина за бумот на домашниот туризам во изминатите петнаесет години е автопатот Загреб-Сплит, кој Хрватска го изгради без да чека влез во ЕУ и со тоа го претвори своето крајбрежје во авто-дестинација за половина Европа. Меѓутоа, со влегувањето во Унијата, работата стана помасовна, а градовите на брегот во лето се претвораат во Вавилон на мешани раси и јазици, што, се разбира, се одразува на државната каса (Хрватска е прва во цела ЕУ по уделот на туризмот во БДП). Нов раст се очекува ова лето, бидејќи Хрватска од 1 јануари е дел од Шенген, област во ЕУ без гранични контроли.

Другата страна на медалот – иселувањето

Меѓутоа, тука некаде приказната за влезот во ЕУ како сјаен и нужен успех успех сепак мора да дојде до крајот, односно до делот каде што сенките стануваат подолги и прашалниците стануваат посериозни (барем додека перењето мозок со глобалистичко брашно од инсекти – од Златибор? – не биде завршено).

Пристапувањето во ЕУ предизвика бран на иселување кај нас, како и во другите земји од Централна и Источна Европа. Се разбира, ако под истите услови можеш да работиш во Хрватска за, да речеме, 1.000 евра (помалку или повеќе, тоа е просечната плата денес), а, да речеме, во Австрија или Ирска за три илјади – пресметката не е толку комплицирана. Општата корупција и непотизам, кои во исто време ги намалуваат можностите за успех во Хрватска, не ѝ одмагаат на одлуката за заминување.

Во последната деценија, Хрватска загуби речиси десет отсто од своето население (околу 400.000), што е значително повисоко од просекот во другите земји кои пристапија во ЕУ. Како да се спречи најдобрите кадри да емигрираат во побогатите земји и со тоа дополнително да се намали можноста за развој на посиромашните членки е невралгично прашање за иднината на Унијата, што подеднакво ги мачи и Брисел и Загреб, само што овде чувството на оган под петиците е нешто поинтензивно.

Демократски развој пред, а регресија после членството

А дека не е се во парите, покажува и развојот на општеството во последните десет години. Приклучувањето кон ЕУ отсекогаш се сметало не само како приближување до џиновски банкомат, туку како прифаќање и имплементирање на западните општествени вредности – пред сè, силни и независни институции, човекови права, слободни медиуми и еднаквост пред законот.

Па, на тој фронт, се чини дека најдобрите времиња за Хрватска припаѓаат – сосема контраинтуитивно – на оние пред 1 јули 2013 година. Имено, Хрватска како политичка и општествена заедница всушност најмногу се промени во десетте години преговори за влез во ЕУ. Моќни инструменти за борба против корупцијата, уставни и законски гаранции за посебни права за сите видови малцинства, слобода на медиумите, поставување на темелите на сериозно владеење на правото – сето тоа се случи во време кога Брисел имаше морков во едната рака и стап во другата.

Меѓутоа, по влезот во ЕУ стапот го снема. Со текот на времето, а особено по враќањето на ХДЗ на власт на крајот на 2015 година, некои од институциите и практиките кои беа воведени или зајакнати за време на пристапниот процес беа сериозно опструирани. Од медиумите, преку Државното правобранителство, до Комисијата за одлучување за судир на интереси – да не зборуваме за државната телевизија – со текот на времето растеше влијанието на владејачката политика.

Да не се зборува за корупција и пред се за нормализирање на политичката корупција, кога до мнозинство се доаѓа со „прелетувачи“ од опозицијата. Ако Хрватска денес преговара со ЕУ поради сето ова, несомнено, ќе имаше сериозни проблеми. Но бидејќи Хрватска е денес во ЕУ и не е како Унгарија (или уште не) – никому ништо.

ЕУ дојде на вратата, а низ прозорецот – црниот конзервативизам

Згора на тоа, може многу едноставно да се тврди дека самиот влез во ЕУ му даде крилја и општествено влијание на најконзервативниот дел од домашната политика, оној што би го регулирал животот во земјата исклучиво според вредностите на Католичката црква. Во хрватскиот устав постои можност, доколку се соберат десет отсто од потписите на сите избирачи, да се распише референдум повеќе или помалку за кое било прашање.

До пред самото влегување во ЕУ, за референдумот да биде валиден, најмалку половина од гласачите требаше да излезат на него. Стравувајќи да не пропадне изјаснувањето за историското прашање за влез во ЕУ – сите поголеми партии во земјата ја поддржаа измената на Уставот според која референдумскиот цензус од педесет проценти од гласачите беше укинат.

Колку и луѓе да излезат на референдумот – неговиот резултат е валиден. Не се покажа лудо кога се одржа референдумот за влез во ЕУ – едвај 43,5 отсто од гласачите излегоа на гласање. Меѓутоа, две години подоцна, ултра-конзервативните здруженија иницираа референдум за измена на уставот според кој бракот се дефинира како заедница на маж и жена – што накратко значеше забрана на истополови бракови.

Излегоа 37 отсто од гласачите, од кои две третини беа за предложената промена, а целата приказна за конзервативната револуција во Хрватска влезе во мејнстримот. Хрватска, точно, не е Полска (или сè уште не е)- но факт е дека техничка уставна измена која требаше да го олесни влезот во ЕУ отвори простор за иницијативи кои тешко се комбинираат со вредностите на ЕУ, за кои долго време (и погрешно) мислевме дека се подразбираат со уривањето на еднопартискиот систем и воведувањето на демократијата.

Членството како крај на реформите

На крајот на краиштата, самото приклучување кон ЕУ значеше крај на напорот за понатамошни, сериозни реформи. Во земја која, на пример, со децении најавуваше промени во јавната администрација, со кои ќе се наградат оние кои работат подобро и ќе се казнат оние што забушаваат – и во која тоа сè уште е само во најава – реформите се почеток и крај на надеж за подолгорочен и посериозен развој на земјата. Малата Хрватска, побогу, има 576 единици на локална самоуправа – жупании, градови и општини. Европската комисија со години предупредува дека тоа е неодржливо – но, залудно. Никој не сака да го ризикува гневот на оние чие село во иднина повеќе нема да може да се нарекува град или на оние чија општина е финансиски и административно неодржлива и неуправлива затоа што едноставно е премала.

Можеби уште понеопходна е промената на даночниот систем – кој главно се заснова на оданочување на трудот и потрошувачката, додека даночните ножици ги допираат само лежерно и нежно капиталот и недвижностите. Реформската оценка на Владата на Андреј Пленковиќ, човек кој е шест и пол години премиер, се сведува, без претерување, на мало менување на распоредот на националните празници и забрана за работа на продавниците во недела во најголем дел од година.

Долгата рака на правдата на ЕУ

За да не заврши со темни тонови приказната за годишнината од несомнениот и генерациски успех, што несомнено е членството во ЕУ, потребно е да се истакне најновото достигнување на европска Хрватска – Канцеларијата на европското јавно обвинителство. Ова тело, кое работи неполни две години, ја врати вербата на јавноста во борбата против корупцијата, отворајќи случаи од висок профил, како оној на поранешната министерка за европски фондови и регионален развој (од каде баш тој ресор!) Габриела Жалац, кои дремеа во фиоките на Државното обвинителство.

Оттука и жалењето на јавноста што ова тело сè уште има ограничени овластувања – истражува проневера на пари само од фондовите на ЕУ. Но, ајде, барем многу луѓе во последно време немирно спијат поради тоа. Што, ако навистина сакате, е важно европско наследство – барем на онаа Европа на поредок и вредности каква граѓаните на овие простори ја замислуваат со децении.

(Јасмин Клариќ е хрватски новинар. Текстот е објавен во интернет магазинот „Велике приче“.)