Илузија за етичкиот капитализам

Серија „Наследници“ (Succession) е објава за крајот на илузијата на етичкиот капитализам. Темите опфатени во серијата не се различни од оние со кои се занимаваа Бернард Мандевил и Адам Смит во раните денови на комерцијалното општество. Главното прашање е: дали неконтролираното однесување што конвенционално го сметаме за порочно, однесувањето кое е производ на страста за стекнување моќ и богатство, може да се помири со потребите на едно етичко општество? Дали општеството кое стекнувањето богатство го поставува на пиедестал, кое го смета богатството за најпосакуваниот општествен квалитет и ги прогласува најбогатите за примери достојни за имитација, може да биде етичко?

Тука треба да се забележи разликата помеѓу етичкото општество и општествата во кои стекнувањето богатство се одвива во рамките на законот. Според Хајек, бесмислено е да се зборува за „праведен“ приход (а етиката секако не треба да се меша со проценки за различни начини на добивање приход на пазарот); единствено важно е да се почитуваат правилата на игра. Тоа значи дека остварувањето приход во согласност со правилата не е доволно за едно општество да се оцени како морално.

Кога го критикува она што го опишувам во „Визии за нееднаквост“ како „стварно постоечки капитализам“, начините на стекнување богатство кои вклучуваат ропство на народот, грабеж, монопол и целосна злоупотреба на политиката, Адам Смит дозволува можност за комерцијалното општество да биде и етичко општество. За да бидеме етички, употребата и можноста за користење моќ мора да се минимизираат. Моќта произлегува од политички посредуваната способност да се наметне сопствената волја на другите или од способноста да им се наредува на другите да го прават она што го сакаме за пари. Злоупотребата на моќта може да се ограничи доколку постои целосна конкуренција, така што актерите на пазарот не можат директно да влијаат на цените и условите под кои ја продаваат стоката. Исклучува монопол, олигопол и економска моќ што произлегува од политичката моќ. Но, покрај пазарот, употребата на моќта треба да се минимизира и во компанијата. Компаниите, особено големите, се хиерархиски организирани. Во таква организација моќта на луѓето на пониски позиции е мала, додека моќта на оние на врвот пропорционално се зголемува.

„Капиталистичкиот идеал“ на Смит, кој, верувам, треба да ја обедини високата системска ефикасност и моќта на дејствување за сите, може да се реализира во малите претпријатија, без разлика дали се тоа семејни фирми или претпријатија со мал број вработени каде гласот на вработените се слуша, моќта на сопствениците на капитал е ограничена, а натпреварот со стотици слични фирми се одвива под еднакви услови за сите. Во таква ситуација, моќта не е концентрирана. Моќта на секој поединец е контролирана од овластувањата на другите учесници. Таквото општество никогаш не би дозволило „господарите“ да акумулираат доволно моќ за да почнат да диктираат политички одлуки. Тоа би било и општество на политичка еднаквост.

Проблемот е што не остана ништо од „етичкиот капитализам“ на малите бизниси во денешното капиталистичко општество. Напротив, живееме во свет на големи корпорации, монополи, бескрупулозна конкуренција, како меѓу корпорациите, така и во рамките на корпорациите, каде работниците немаат право да носат одлуки или да влијаат на производниот процес, па затоа се отуѓени од него. Тоа е свет на екстремна комодификација и хиерархиски односи. Хиерархиските односи во и меѓу компаниите им овозможија на најбогатите да добијат политичка моќ, правејќи ги таквите општества повеќе како плутократии.

Вредноста на серијата „Наследници“ е што јасно го прикажува тој свет без да направи грешка да воведе крајно неморални актери кои отворено го кршат законот. Силата на сценариото е што сите негови актери дејствуваат во рамките на законот, а не се ни најмалку морални или сочувствителни. Секој се води исклучиво од личниот интерес, покажувајќи голема самољубие и отсуство на какви било морални дилеми. Надвор од императивот да се постапува во границите на законот или, поточно, императивот да не те фатат на дело, сѐ е дозволено.

Сите ликови живеат во морална сива зона. Тоа морално сивило е толку присутно што практично е невозможно да се видат разликите помеѓу ликовите кои ги прикажуваат најтемните нијанси на морален пад и оние чии нијанси се можеби малку посветли. Таквото однесување не е ограничено само на животот во деловниот свет, туку се прелева и во семејниот живот. Во „Наследници“ тоа е евидентно уште од самиот почеток, бидејќи сè започнува со прашањето кој ќе го наследи таткото и најголемиот дел од дејството се одвива во рамките на семејството. Родителите и децата се однесуваат едни спрема други како што се однесуваат кон кој било друг: вработени, добавувачи или инвеститори. Комерцијализацијата и неморалното однесување толку многу проникнуваат во семејниот живот што веќе не постои никаква разлика меѓу семејството и остатокот од светот. Останува само еднообразно морално сивило кое поврзува различни ликови и сфери на професионалниот и приватниот живот.

Отсуството на какви било разлики во однесувањето во тие две сфери (приватна и професионална) би го изненадило Адам Смит. Неговите две големи дела, „Теоријата на моралните чувства“ и „Богатството на народите“, се посветени на различни сфери од нашето постоење. „Теоријата на моралните чувства“ ги опишува односите во семејството, со пријателите и другите релативно блиски луѓе, односите со она што можеме да го наречеме „органска заедница“; „Богатството на народите“ се занимава со односите што ги воспоставуваме во поширокото општество, односно односите со сите надвор од првиот круг. Во „Наследници“, тие две области повеќе не се поделени, туку и двете формираат делови од истиот комодифициран свет каде важат истите правила на аморалност без разлика дали се работи за семејството и пријателите или луѓето што сме ги сретнале еднаш во животот. Главните ликови се многу егалитарни во односот кон другите. За Шив, Ром и Кендал не е важно дали сте нивен најблизок роднина или некој со кој се среќаваат првпат, шансите да ги израдувате се еднакви за сите. Сите живеат во иста сива зона.

Некомпатибилноста на тотално комодификувано општество со потребите на етичкото општество е голем проблем за луѓето кои, и покрај доказите за спротивното, веруваат дека капитализмот може да биде и успешен и етички коректен, а потоа се залажуваат со измислување работи како „акционерски капитализам “, „одговорен бизнис“, „етички произведено кафе или текстил“ и слично. Серијата „Наследници“ ги соголува од таквите илузии, прилично грубо. Сличноста меѓу однесувањето што го гледаме на екранот и однесувањето во реалниот живот и мрачниот морал на прикажаните ликови не дозволуваат толку наивен поглед.

Во обид да се заштити фантазијата и на ефикасниот и на етичкиот капитализам, површниот приказ на серијата објавена во „Њујорк тајмс“ ги игнорира сите гореспоменатите проблеми и се фокусира на сосема неважен елемент од приказната, имено, на фактот дека децата се караат за сопственост на медиумска компанија која влијае на публиката пласирајќи пристрасни вести. Тоа нема никаква врска со главниот тек на приказната, кој се занимава со проблемот на односот помеѓу етиката и капитализмот. Ништо не би било поинаку доколку се работи за компанија која продава електрична енергија како „Енрон“, или „пакува“ и продава сомнителни хипотеки, како што правеа стотици компании во 2008 година, или ако перат пари како Кредит Свисe, злоупотребуваат работници како „Амазон“ или профитираат од монополска позиција. како „Мајкрософт“. Што точно прават компанијата, Логан Рој и неговите деца е ирелевантно за главната порака на серијата. Пораката е дека мора да се ослободиме од идејата дека развиеното комодифицирано општество чиј успех зависи од „суспендирањето“ на конвенционалните морални норми може да биде етичко општество. Или дека може да стане такво со мали прилагодувања. Серијата „Наследници“ јасно кажува: не можете да ги имате и двете.

(Бранко Милановиќ е српско-американски економист познат по своите истражувања на нееднаквоста, професор на Универзитетот на Њујорк и поранешен главен економист на Светска банка. Текстот е објавен во Global inequality and more 3.0)