Фицо ја враќа Словачка во времето на СССР, во тек е културна репресија

Во својот роман „Шумот на времето“, Џулијан Барнс го прикажува рускиот композитор Дмитриј Шостакович како „човек кој стои покрај лифт, пред неговите нозе мала кутија со цигари, долна облека и пaста за заби. Стојат таму и чекаат да бидат однесени“. Тој знае дека наскоро ќе дојде редот да биде уапсен од тајната полиција на Сталин и е подготвен за тоа.

Власта во Советскиот Сојуз ја презедоа многумина кои беа необразовани и груби, водени од одмаздољубивоста засилена од чувството дека тие само го земаат она што со право е нивно. Шостакович, заедно со писателите како Леонид Андрејев, Иван Бунин, Аља Рахманова и други оставија впечатливо слични прикази за пресвртот предизвикан од сталинистичките чистки: општеството беше поделено и распарчено од страв, вознемиреност, акти на одмазда, списоци на неповолни луѓе, уништување… Суровата сила преовладуваше над талентот, стручноста и образованието. Победникот земаше сè.

Словачка е (засега) членка на ЕУ, таа е (засега) демократска земја и (досега) немала крвав или насилен пуч. Но, атмосферата денес ми е на некој начин сосема слична на онаа опишана во Русија пред 100 години.

Од враќањето на популистот Роберт Фицо за четврти мандат како премиер во октомври 2023 година, Словачка се сврти од запад кон исток и се оддалечува од либералната демократија кон она што изгледа како авторитаризам. Долгорочниот критичар на ЕУ и НАТО, Фицо ја доведе во прашање улогата на Русија како агресор во војната во Украина, заканувајќи се дека ќе го запре снабдувањето со електрична енергија за Киев.

Во декември Фицо отпатува во Москва на приватна средба со Владимир Путин, како трет западен лидер што го сторил тоа од целосната инвазија на Украина. Како одговор, Словаците излегоа на улиците за да го изразат својот гнев за иднината на земјата, нивната поддршка за Украина и за континуираното членство на Словачка во ЕУ и НАТО. Последниот протест привлече повеќе од 100.000 луѓе, од кои многумина повикаа Фицо да поднесе оставка.

Но, како се брани демократијата ако самите претставници на државата се вклучени во нејзино систематско разбивање? И како можеше толку брзо да се  превртат достигнувањата на 35-те години од Кадифената револуција?

Словачката уметничка и културна заедница отсекогаш била во првите редови на продемократската кауза. Тоа беше случај за време на Кадифената револуција и во протастите во 1990-тите против владата на премиерот Владимир Мечиар. Триесет години подоцна, на масовните собири што следеа по убиството на истражувачкиот новинар Јан Куцијак, гласовите на словачките уметници и културни работници најгласно звучеа околу заканата по слободата и демократските вредности. Тоа востание доведе до колапс на третата влада на Фицо.

Затоа, не е ни чудо што обидите да се замолчат владините критичари сега се насочени кон уметноста, културата и невладините организации. Под превезот на урамнотежување на буџетите, Фицо донесе големи институционални промени и изврши сеча на изворите на финансирање на културата. Оние кои не можат да бидат отпуштени или замолчени се изгладнети и исцрпени од постоење.

Додека медиумите, судството, полицијата, обвинителството и безбедносните служби – клучните области од кои зависи дали опстојува или паѓа демократијата – беа подложени на слични радикални потреси, погледот наназад на нападот врз уметноста во изминатата година раскажува алармантна приказна. Едно од првите и најконтроверзни назначувања на Фицо беше Мартина Шимковичова. Поранешната ТВ водителка, која остана без работа во приватна ТВ станица во 2015 година поради анти-бегалски објави на социјалните мрежи, беше назначена за министерка за култура.

Шимковичова, членка на екстремно-десничарската Словачка национална партија, го постави тонот за нејзината нова улога со изјавата дека „културата на словачкиот народ мора да биде словачка и никаква друга“. Нејзиниот шеф на канцеларија, Лукаш Мачала, е човек кој се прашува дали Земјата е навистина тркалезна (ова не е шега).

Шимковичова брзо се впушти во чистка на големо низ уметноста. Таа започна со отпуштање на голем број вработени во Министерството за култура, по што следеа неделни отпуштања на клучните вработени во речиси секоја државна културна институција, вклучувајќи ја и Националната библиотека. Помина едвај една недела без отпуштена водечка фигура во добро ценет музеј, театар, галерија или агенција за заштита. Оние кои сè уште не се отстранети или деградирани се плашат, за што знаат дека е само прашање на време кога ќе дојде нивниот ред.

Еден од најеклатантните примери на чистката е она што се случи во Словачката национална галерија (СНГ). Таа беше подложена на извонредно темелна и, според стандардите на Словачка, успешна реконструкција под нејзината директорка, Александра Куса, која го претвори во модерна, славна и популарна институција. Но, во август минатата година, кратко по големото отворање на обновените галерии, Куса беше отпуштена.

Ова доведе до јавен протест и оставки на голем број клучни вработени во СНГ, не само во знак на солидарност со Куса, туку и како причина за неодржливите услови за работа. Алармирани од ситуацијата, два партнерски музеи, во Австрија и Германија, презедоа чекор без преседан да се повлечат од изложбата што долго време ја планираа заедно со СНГ, бидејќи како што беше наведено во нивното писмо, „актуелната ситуација претставува потенцијален ризик за предметите да се позајмуваат, за чија заштита се одговорни самите институции“. Куса го обвини Министерството за култура за започнување „ера на малтретирање и заплашување“.

Стотици вработени во Националната галерија неделава масовно дадоа отказ и најголемиот спонзор ја прекина финансиската поддршка.

Ударите продолжуваат да доаѓаат. Функционирањето на Словачкиот уметнички фонд (според  Уметничкиот совет на Англија) е доведено во целосен застој и неспособно за доделување и исплаќање грантови. Со парализирани други шеми за финансирање, илјадници уметници, професионални и аматери, од фолклор преку литература, театар и визуелни уметности се соочуваат со неизвесност дали ќе можат да преживеат финансиски. Дури и работите за обновување на дотраените историски градби се стопирани по укинувањето на низа одделенија на министерството за култура, вклучително и онаа задолжена за зачувување на спомениците.

Директорот на Словачкиот книжевен центар, агенцијата одговорна за промоција на словачката литература дома и во странство, е сменет со личност која е обвинета за врски со платформи за заговор. Шефот на канцеларијата за национално наследство беше разрешен во декември. Како ова да не е доволно, писателот Михал Хворецки и визуелната уметница Илона Немет велат дека министерот за култура поднел кривична пријава против нив.

Веќе една година, уметничката заедница ја моли владата да ги послуша, но безуспешно. Во рок од шест месеци се појавија две петиции за разрешување на Шимковичова, кои собраа рекорден број потписи. Замоците и историските знаменитости истакнаа црни знамиња во знак на протест. Во Словачкиот национален театар, друга институција чиј директор беше разрешен без најава, актерите почнаа да читаат изјави пред или по изведбите.

Претседателот на Словачка, Петер Пелегрини, ги игнорираше молбите на уметничката заедница за средба. Неговото континуирано молчење ја поттикна Здена Студенкова, славниот словачки актер, да ја одбие новогодишната чест.

Повеќе од 700 психијатри и психолози потпишаа отворено писмо до премиерот, како и повеќе од 2.000 академици и речиси 6.000 работници во образованието. Но, по посетата на Фицо во Москва, ваквите протести од мал обем се проширија во масовни демонстрации што ги гледаме.

Фицо вели дека нема намера да се повлече. Во контекст на другите кризи што ја зафатија Европа, демонтирањето на словачката култура може да изгледа безначајно. Но, сега се појавува огромна машина чија цел е да ја разурне нашата демократија. Секое затворање на регионален музеј или отпуштање кустос е уште еден чекор во тој процес. Фицо ги следи стапките на Путин, Виктор Орбан и Александар Лукашенко. (Гардијан)