Фашизам во нашето време

Никој не знае како ќе испаднат претседателските избори во САД. Една од можностите е дека балонот на Трамп конечно ќе пукне, што ќе овозможи враќање на нормалноста во Америка и ширум светот. Но, исто така, можно е Соединетите Држави да одат кон радикален милитаризиран авторитаризам кој би воспоставил нова норма за деспотите на други места.

Политичките научници тешко дека се единствените што гледаат загрижувачки историски резонанци овде. Според најдолготрајниот шеф на кабинетот на Доналд Трамп, генералот Џон Кели, поранешниот претседател „се вклопува во дефиницијата за фашист“, под која тој мисли „екстремно десничарска авторитарна, ултранационалистичка политичка идеологија и движење карактеризирано со диктаторски лидер, централизирана автократија, милитаризам, насилно потиснување на опозицијата, верување во природна социјална хиерархија“.

Модерниот фашизам во американски стил има очигледни корени во минатото. Во неговиот роман од 2004 година, Заговорот против Америка, Филип Рот се потпираше на вистински историски личности и настани за да го претстави своето спротивно сценарио во кое Чарлс Линдберг е избран за претседател со радикалната изолационистичка, антисемитска програма „Америка на прво место“. А некои аналитичари и историчари би се осврнале уште подалеку, не само во 1930-тите, туку еден век порано, на популистичката реторика и промискуитетниот расизам на претседателот Ендрју Џексон.

Во секој случај, епизодите на демократски колапс секогаш го раѓаат истото мачно прашање. Дали некоја посебна карактеристика на културата постепено го еродирала политичкиот систем или имаме работа со подлабока, вродена човечка тенденција која може да се контролира само со правилните институционални аранжмани (како оние брилијантно наведени од Александар Хамилтон, Џон Џеј и Џејмс Медисон во Федералистички документи)?

Иконскиот случај на спуштање во варварство е, се разбира, меѓувоената Германија. За да го објаснат падот на земјата во политичко насилство, фашизам, милитаризам и на крајот геноцид, некои аналитичари укажаа на инхерентните германски културни склоности – од жестокиот антисемитизам на Мартин Лутер до абдицирањето на германските либерали од деветнаесеттиот век соочени со сурова политичка моќ и Бизмарковата „крв и железо“.

Како и овогодинешната изборна трка во САД, германските избори од 1930-тите беа многу тесни. Во секој случај, Адолф Хитлер и неговата партија освоија значително помал дел од гласовите отколку што најверојатно ќе добие Трамп во ноември. Откако освои 37 отсто на изборите во јули 1932 година, Нацистичката партија се намали на 33 проценти на гласањето во ноември 1932 година. Дури и на неслободните избори во март 1933 година – кога Комунистичката партија беше забранета и гласачите беа подложени на масовно заплашување – гласовите на нацистите беа под 44%. Самиот Хитлер освоил само 30 отсто од гласовите во првиот круг на претседателските избори во пролетта 1932 година и 37 отсто во вториот круг.

Така, Хитлер не беше донесен на власт од огромен бран на поддршка. Наместо тоа, тој го должи своето политичко искачување на одговорот од традиционалните институции: армијата, бирократијата, полициските сили и пред сѐ бизнис заедницата.

Како корпоративна Америка денес, германските шефови на индустријата беа поделени. Многумина беа сомничави кон нацистите, но дури и тие не го препознаа целосно радикализмот на агендата на Хитлер. Георг Золмсен, извршниот директор на најголемата германска банка (Дојче банк), бил крстен како протестант, но неговиот дедо бил рабин, а неговиот татко бил банкар кој се занимавал со финансии бидејќи Евреите биле исклучени од државната служба. Овој мирен, интелигентен човек ги гледаше нацистите како закана најмногу поради социјалистичките и популистичките елементи на нивната програма; нивниот бесен антисемитизам, претпоставуваше тој, е само тактички изборен трик.

Золмсен не разбра за што е нацизмот сѐ до април 1933 година, кога беше предоцна. И не беше сам. На многу пристојни луѓе им недостасуваше имагинација да го сфатат степенот на насилството што Хитлер наскоро ќе го ослободи. Претпоставката во германскиот естаблишмент беше дека демагогот може да се скроти. Но, ова опасно гледиште беше засновано на илузија.

На крајот на краиштата, поширокиот политички контекст фундаментално се промени. Системот за репарации по Првата светска војна, воспоставен на мировната конференција во Версај во 1919 година, сериозно ја ограничи Германија и го ограничи нејзиниот простор за маневрирање; но до 1933 година меѓународниот систем веќе се распадна. Две години претходно, јапонската армија предизвика граничен инцидент во Манџурија, а потоа премина преку границата, игнорирајќи го Друштвото на народите и неговиот договор кој забранува „агресија“.

Згора на тоа, со оглед што глобалната економија страдаше низ Големата депресија, имаше малку стимулации да се продолжи да се игра според правилата на стариот економски систем. Така, национализмот и автоматизмот станаа сè поатрактивни како бесценети стратегии за зголемување на германскиот животен стандард.

Повторно, има застрашувачки паралели со моменталниот момент. Повеќето, ако не и сите, меѓународните институции покажуваат знаци на нивната старост, а системот на Обединетите нации е парализиран од поделбите околу војната на Русија против Украина и кампањите на Израел против Хамас, Хезболах и – можеби наскоро – Иран.

Меѓутоа, за разлика од раните 1930-ти, светската економија сè уште е многу меѓусебно поврзана и зависна. Така, секое придвижување кон вистинска автархија не би било безболно. Напротив, трошоците би биле очигледни за Американците и остатокот од светот, а пред сè за финансиските пазари.

Во овој контекст, зачудувачки е да се слушнат истакнати финансиски фигури како Лари Финк од „Блек рок“ како тврдат дека изборите во САД „навистина не се важни“ за пазарите. Зошто водечките личности како Ворен Бафет нема да излезат и да кажат нешто? Се чини дека тие го репродуцираат однесувањето на германските деловни лидери пред јануари 1933 година.

Токму затоа што меѓународните економски врски можат да ги ограничат националните политички дејствија, прекинувајќи ги со ризик да предизвикаат голем финансиски шок. Во зависност од тоа како ќе се одвиваат овие избори, наскоро би можело да дојде време кога Американците (и сите останати) ќе бидат многу благодарни за ограничувањата што доаѓаат со глобализираната економија. Малку настани се поотрезнувачки – и повеќе дискредитирачки за оние кои ја туркаат лошата политика – отколку финансискиот колапс што го уништува егзистенцијата на гласачите и го деградира нивниот животен стандард.

(Харолд Џејмс е професор по историја и меѓународни работи на Универзитетот Принстон. Тој е специјалист за германската економска историја и голобализацијата. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)