Чудесниот свет на Преспа

Во летото 2000 година, англискиот екологист и писател, Џулијан Хофман, и неговата сопруга, Јулија, прочитале рецензија за книга и тоа им го променило животот. Книгата била „Преспа“, од грчкиот биолог Јоргос Кацадоракис, поезија за оддалечено езеро во високите гранични предели што го делат Грција, Македонија и Албанија, каде што пеликаните и пчелите летаат, а волците се спуштаат да пијат во самрак. Ја нарачале книгата, ја прочитале гласно, пиеле вино и до крајот на вечерта решиле да одат таму. Не за посета, туку засекогаш. Ги спакувале своите лондонски животи и тргнале кон дел од светот што никогаш не го виделе.

Тој момент – импровизиран, неверојатен, возвишен – Хофман го опиша во книгата „Животни линии“. На некој начин, ова е прилично традиционална мемоарска книга,  но е цел живот, а има и мечки. Она што ја воздигнува, сепак, е убавината на прозата на Хофман. Тој е првокласен писател, вешто се движи по тешката линија помеѓу лиризмот и шмалцот.

Вчера во „Гардијан“ Џулијан Хофман објави текст за чудесниот свет на Преспа, најмногу за Малото Преспанско Езеро и за животот во селото Герман, кое е негов дом веќе 25 години. Тоа е неверојатна приказна за убавините на езерото, всушност, двете езера, кои во Македонија се секогаш втори по вниманието и грижата.

Еве го тој текст на Џулијан Хофман.

* * * * *

Се наоѓам на постојано нагорен пат во северна Грција, додека ластовиците се движат по зашилените треви од двете мои страни, а пеликаните се вивнуваат низ летното небо. Добивајќи висина, земјата се згуснува со дабови шуми, а Хермановата желка прави бавно, церемонијално свртување кон патека за овци на работ од асфалтот. И тогаш, токму кога патот накратко се израмнува пред да се спушти од другата страна, под мене се појавува блескаво езеро – брилијантно сино око сместено во вдлабнатина од стрмни планини. Не можам ни да почнам да бројам колку пати сум го преминал превојот во Преспанскиот басен на пат кон дома од патувања во градот, но глетката на блескавото Мало Преспанско Езеро – често впечатливо сино попладне и сребрено на зајдисонце – ме враќа во летото 2000 година кога го видов за прв пат.

Пред нешто повеќе од 25 години, сопругата и јас прочитавме восхитувачка рецензија за книга за регионот на Преспанските езера. Во северозападниот агол на Грција и на еден час возење од градовите Лерин и Костур, двете Преспански езера се протегаат на границите на Грција, Албанија и Северна Македонија во басен од околу 1585 квадратини километри. Дотогаш никогаш не бевме слушнале за Преспа, но рецензијата за „Преспа: Приказна за човекот и природата“ од Јоргос Кацадоракис нè натера да размислуваме за одмор таму, замислувајќи една или две недели пешачење во планините, набљудување птици околу летните брегови и уживање во храна во селските таверни навечер.

Кога книгата конечно пристигна во нашиот стан во Лондон, во време кога сериозно разговаравме за живеење некаде на друго место, ни требаше само една вечер (и, да бидеме фер, неколку шишиња вино) за да одлучиме да го напуштиме градот. Не за одмор, туку за да се обидеме да си направиме дом во националниот парк Преспа. Дваесет и пет години подоцна, сè уште сме во селото во кое се преселивме – Герман (Агиос Германос).

Го паркирам автомобилот во близина на превојот и одам понатаму во ридовите по патека мазна од овчарите и нивните животни. Лето е, а пејзажот е уморен. Облаци од пеперутки лебдат на топлиот воздух, а пупунец го крева својот величествен гребен во даб. Од тука горе сега можам да го видам и Големото Преспанско Езеро, одвоено од својот помал сосед со широк и песочен теснец. Овие две древни езера, за кои се смета дека се стари околу 3-5 милиони години, се речиси целосно опкружени со планински масиви, што го прави да се чувствуваат како друг свет кога ќе преминете во басенот. Иако нивото на водата во езерата значително се намали поради климатските промени во последните децении, Преспа останува место со извонредна виталност.

Гледајќи на север преку брановидните дабови шуми, можам да ја видам грубата точка во езерото каде што се среќаваат Грција, Албанија и Северна Македонија. Преспа е раскрсница не само на земји, туку и на геолошки патеки, што резултира со извонредно изобилство и изобилство на диви видови – речиси три пати повеќе видови пеперутки (172) можат да се најдат на грчката страна од Преспа отколку во цела Велика Британија (59).

Гледам нагоре како мешана група далматински и големи бели пеликани се спушта кон Малото Преспанско Езеро. Гледајќи ги овие птици во лет, носени низ планините на крилја што можат да имаат вкупен распон од повеќе од три метри, се чувствувате како да ви е даден увид во ерата на диносаурусите. Додека не ја прочитавме книгата што нè донесе тука, немав поим дека пеликаните воопшто можат да се најдат во Грција, а камоли да се гнездат на овие езера во голем број, но тогаш Преспа е полна со изненадувања. Во некои зими, Малото Преспанско Езеро може да замрзне доволно цврсто за да се оди преку него – а има многу повеќе кафеави мечки во регионот отколку бузуки. Иако Преспа е популарна зимска дестинација за грчките посетители, делумно поради скијачкиот центар на половина пат помеѓу Лерин и котлината, токму во потивките пролетни и летни сезони местото се истакнува за пешачење и туризам во природа.

Тука има и мозаик од културни богатства за истражување: извонредните урнатини на 1000-годишната византиска базилика на островот Ахил; крајбрежните карпи на Големото Преспанско Езеро, исполнети со вековни пустини и манастирски ќелии, до кои се стигнува со ангажирање на бродар од рибарското село Нивици; црквите покриени со свети шумички од огромни смрекови дрвја, кои се наоѓаат на некои од многуте обележани пешачки патеки.

Покрај изобилството на природа и планинарењето што нè поттикнаа да се преселиме тука, она што го прави ова место толку посебно е храната и гостопримството. Во многу од селата има гостопримливи, семејни пансиони и одлични таверни кои служат регионални специјалитети, вклучувајќи бавно печен грав во богат доматен сос со оригано, свеж крап и циронија со големина на сардина од езерото, печено сирење флоринела премачкано со мармалад од црвена пиперка и диви зеленчуци наречени хорта прелиени со сок од лимон и маслиново масло.

Застанувам да ги гледам вкрстените шрафови на светлината врз езерата, додека зуењето на инсектите се продлабочува со топлината. Еден краткопрст орел се претвора во ветер пред мене, накратко неподвижен додека лови змии на чистините во шумите. Потоа се насочува кон север и подалеку низ планините. Зад тие врвови што ја опкружуваат Преспа се наоѓаат прекрасните, традиционални пазарни градови Корча во Албанија и Битола во Северна Македонија, кои, заедно со Лерин и крајбрежниот Костур, веднаш надвор од басенот во Грција, го прават целиот регион бескрајно фасцинирачки за мене.

Постојат планови за повторно отворање на долго затворениот премин помеѓу Грција и Северна Македонија во рамките на Преспа во следните неколку години, можност за изградба на дополнителни мостови помеѓу заедниците и олеснување на движењето на туристите. Друг проект ќе воспостави прекугранична пешачка рута помеѓу нашето село и соседното планинско село Брајчино во Северна Македонија; ќе го прослави културното и природното наследство на заедничкиот басен, а воедно ќе ја истакне важноста на туризмот со низок импакт за локалните економии, особено во време кога климатските промени се чувствуваат околу езерата и им се закануваат на земјоделските средства за живот.

Речиси е време да се вратиме по патеката и да се упатиме кон дома, но прво седам во сенката на даб, неговите лисја шушкаат на топлиот ветрец. Челично-сино вилинско коњче го расклопува воздухот и можам да слушнам овчи клопотарци некаде во ридовите. Звукот се менува и се вртложи, исто како на празниците на денот на светците во лето, наречени панигирија, кога дивата, возвишена музика на кларинети и бучни балкански лимени инструменти се крева во планинските ноќи додека луѓето се собираат со храна и пијалоци за да танцуваат во круг на селските плоштади. Никогаш не сум ја сметал Преспа за нешто друго освен за споделено место, каде што човечките култури и дивите видови се спојуваат и коегзистираат, место кое најдобро се доживува полека и со внимание. И иако Преспа е мој дом веќе четврт век, кога ќе ја видам таа сина вода како блеска под мене додека го преминувам превојот, сè уште толку често се чувствувам како да е прв пат.