Американските проблеми во Западен Балкан

Америка во Западен Балкан има два-три персонални и неколку тематски проблеми. Во оваа прва група најголем проблем е Албин Курти. Проблем број два е – Милорад Додик. Александар Вучиќ е кандидат за проблем три, но сепак има доволно простор за маневрирање да го избегне статусот на проблем и да стане дел од решението со односот кон претходните два проблема. Меѓу тематските проблеми за современата американска политика на Балканот, ги истакнуваме: 1) обезбедување дека ниту една земја во регионот нема да стане сојузник на Русија, доколку не може да ја избегне неутралноста и неангажманот на Србија и Босна и Херцеговина; 2) де факто интеграција на регионот во западните, т.н „евроатлантски“ институции, без де јуре членство во нив и 3) ставање крај на процесите кои сè уште се наследство од војните од деведесеттите. Се разбира, не треба да се напоменува дека целта над сите е – зачувување на мирот.

Во контекст на војната во Украина, демократскиот карактер на земјите сојузници веќе не е толку важен. Можеме да кажеме дека е срамота што е така, но така е. Америка е подготвена да толерира автократски лидери сѐ додека тие се нејзини сојузници. На крајот на краиштата, што друго би можела да направи. Нејзиниот капацитет за „промена на режимот“ во другите земји, особено во големите, сега е значително помал отколку што беше до 2014 година.

Дури и Европската унија – чија Комисија требаше да биде „сè повеќе геополитичка“ од нејзиното формирање – се откажа од трансформацијата на Полска и Унгарија, две претходно критикувани и санкционирани членки, со цел да го зачува единството на ЕУ за време на војната во Украина.  Демократијата – особено либералната демократија – е бонус ако се случи, но не и целта Америка да интервенира. Ерата на „либералниот интервенционизам“ на Клинтон е зад нас. Дури и демократската – склона кон либерален интервенционизам – администрација на Бајден го сфати тоа.

Стравувањата на некои од најистакнатите политички аналитичари во Србија, кои инаку имаат многу добар компас и одлична интуиција, за победата на Бајден над Трамп и именувањето на Кристофер Хил за амбасадор во Србија, се покажаа како неосновани. Може да се случи токму спротивното: дека војната во Украина – и поврзаното враќање во геополитиката – може да биде шанса Србија да излезе од долг период на стигматизација и делумна изолација. Но, многу зависи, како и секогаш, од неа и од понатамошниот развој на настаните надвор од нејзината контрола.

Америка денес не сака нестабилност во ниту еден дел од Европа. Таа веќе постои во Украина и не сака да се прошири на Балканот или во земјите од постсоветскиот простор, како оние во Централна Азија. Тоа е сила на стабилократијата и сојузник на стабилократите. Тоа не значи дека не би сакала и тие стабилократи да бидат демократи. Напротив, Америка смета дека демократскиот поредок е многу постабилен од автократскиот, бидејќи автократскиот, со исклучувањето на голем дел од населението (опозиција, критичка јавност), всушност води кон самообновувачка нестабилност.

Автократите кои, како Ердоган, победуваат секој пат, но со 52 отсто од гласовите, додека опозицијата добива 48, се повеќе или помалку непроблематични за Америка. Оние кои победуваат со исклучување на другите – било тоа да се градоначалниците на Курти на општините со мнозинско српско население или српскиот претседател Вучиќ (кој моментално нема ниту еден опозициски градоначалник во земјата) – предизвикуваат нестабилност. Во современиот свет, на де факто еднопартискиот систем се одговара со протести, демонстрации, а понекогаш и насилство.

Америка за тие протести не ги смета оние кои протестираат, туку оние кои претходно ги исклучиле, оставајќи ја улицата како нивна единствена опција.

Од таа визија се гледа дека Албин Курти е проблем за Америка. Тој ѝ пркоси на Америка, упорно, поради неговата визија која носи нестабилност. Таа визија е доследно етнонационалистичка, и во внатрешната политика која доведува до исклучување на Србите и во надворешната политика – во која се залага за обединување на Косово со Албанија. Курти има своја историја, по која Американците го запамтија. Тој и денес е запаметен како соработник на Адем Демачи, кој беше единствената албанска политичка и истакната јавна личност која одби да дојде во Рамбује во 1999 година, објаснувајќи му на Кристофер Хил, чија задача беше да ги донесе сите, дека Америка подготвува замка и сака да ѝ го врати Косово на Србија. Хил, се разбира, не го заборави тоа. Дваесет или повеќе години подоцна, Курти повторно ја отфрла Америка, на стариот манир на југословенските лидери од 1990 и 1991 година.

Кога Џејмс Бејкер во јуни 1991 година им кажа дека Америка сака „демократска и обединета Југославија“ во која нема да има ниту сепаратизам ниту војна за зачувување на Југославија, сите тие слушнаа само половина од пораката, а за другата половина – онаа, која не ја сакаа – ушите им беа затворени. Кому му е гајле што мисли Америка – тоа беше одговорот на Кучан, Милошевиќ, Туѓман и други, особено разни Мартиќи и Хаџиќи, Караџиќи и Младиќи во тие години, кога Америка беше униполарен хегемон, на врвот на својата моќ. Колку беа помали, толку повеќе беа пркосни кон Америка. Таа навреда за Америка подоцна некои ги чинеше скапо, додека на други им беше простено. Им беше простено на оние кои – по неколку години неуспешно војување да го вратат изгубеното – се обратија за помош во Америка, прифаќајќи го статусот на клиент. Тие ѝ овозможија да се врати на голема врата и да остане на Балканот, а тоа значи во Европа, посилна отколку што беше за време на Студената војна.

Америка, како и секоја друга голема сила, не трпи навреди и не сака кога не ѝ се признава нејзината моќ. Затоа, игнорирањето на Америка од страна на Курти може скапо да го чини. Америка веќе има впечаток дека фактот што Косово сè уште останува непризнаено од дури четири членки на НАТО и пет членки на Европската унија е шлаканица за самите САД. Ако Америка не може да обезбеди дури и нејзините сојузници да признаат едно Косово, тоа кажува нешто за нејзината (не)моќ. Косово во моментов е еден од неуспесите на американската надворешна политика.

Дури и повеќе од дваесет години по 1999 година, косовското прашање не е решено. Се разбира, Америка нема да пропадне поради тој неуспех, а ниту Балканот, а особено не Косово, во денешните околности не е на врвот на листата на приоритети на нејзината надворешна политика. Но, по почетокот на војната во Украина, Америка смета на единството на Европа, а за тоа треба да се реши прашањето за Косово. Неопходно е да се реши и прашањето на Балканот, поради што Америка ја поддржува идејата за Отворен Балкан како најистакната иницијатива за регионална интеграција на денешницата. Таа, исто така, ја поддржува германско-француската иницијатива и Берлинскиот процес, иако со помалку ентузијазам, бидејќи другите земји се главни, а Америка е во втор план.

Во услови кога на Европа ѝ е потребна Америка – поради војната на европскиот континент, која се заканува повторно да стане светска војна (како што беше двапати во 20. век) – САД се обидуваат да ја „завршат“ недовршената работа од минатото. Косово е една од тие работи. Згора на тоа, денес е најголемата точка на раздор во европската надворешна политика, едно од ретките прашања за кои нема консензус меѓу земјите-членки на Унијата. Етнополитиката на Курти, како и одбивањето на Србија да го признае Косово, се проблеми. Затоа, претпоставувам, Александар Вучиќ во своето неодамнешно интервју за Си-Ен-Ен избегна директен одговор на прашањето – зошто Србија не го признава Косово. Тој не сакаше да го преземе приматот меѓу проблемите, оставајќи му ја таа позиција на Курти. Од истата причина тој се согласува на договори за кои се надева дека Курти ќе ги упропасти.

Друг случај сличен на оној на Курти е Милорад Додик. Неговиот пркос кон Америка е уште поексплицитен. Доделувањето на орденот на Владимир Путин, а потоа заминувањето во Москва, изјавувањето дека поради него Босна и Херцеговина нема да стане членка на НАТО, сето тоа го сместува покрај Курти. Во 1990-тите, Србија беше заложник на радикалната политика на хрватските и босанските Срби, т.е. лидерите на Српска Краина и на Република Српска, кои се спротивставија на каков било компромис, на каква било реинтеграција во Хрватска и Босна и Херцеговина.

Милошевиќ, кој не беше нималку невин во сето тоа, затоа што првично ги охрабруваше и штитеше, а потоа ги вооружуваше и финансираше – како што покажува пресудата изречена неделава во случајот на Симатовиќ и Станишиќ – веќе во 1993 година воведе санкции за Република Српска, кој го отфрли мировниот план што го поддржа Белград. За да може Дејтон воопшто да биде возможен, од него требаше да бидат исклучени лидерите на Република Српска. Се сеќаваме и колку тие се спротивставија на Дејтонскиот договор, кој денес Република Српска го смета за алфа и омега на сѐ.

Србија скапо го плати нивниот екстремизам, кој сѐ уште го плаќа со стигматизација. Таа историска лекција не треба да се заборави ниту во сегашните околности. Додуша, Додик не е Караџиќ – тој не прогласи отцепување од Босна и Херцеговина, туку повеќе зборува за отцепување (и обединување со Србија) отколку за ова.

Србија никогаш не ја призна Република Српска, ниту во деведесетите, бидејќи уште тогаш знаеше што ќе значи за неа самата. Шансите тоа некогаш да ја признае се исклучително мали, иако во меѓународната политика никогаш не треба да се каже никогаш. Денес, веројатно повеќе е во нејзин интерес Српска да остане во Босна и Херцеговина и да влијае на нејзината надворешна политика, спречувајќи го нејзиното членство во НАТО. Но, пркосот на Додик кон САД веќе е еден од проблемите во „нормализацијата“ на односите меѓу Белград и Вашингтон.

Што се однесува до самиот Вучиќ, тој е потенцијален проблем за Америка, кој Вашингтон се обидува да го намали, па дури и да го избегне, ако е можно. Згора на тоа, можно е (нагласувам: можеби) решението на проблемот да стане Вучиќ и сѐ додека постои надеж дека тоа е можно, Америка ќе има амбивалентен однос кон него, проследен со политика на „стап и морков“. Америка гледа на Вучиќ во светлината на грешката – за која е свесна – што ја направи во однос на Зоран Ѓинѓиќ. Имено, таа смета дека делумно е одговорна за трагичната судбина на тој премиер на Србија, барајќи од него радикална и брза промена на внатрешната и надворешната политика. Кога Ѓинѓиќ покажа дека е подготвен за таков пресврт – па го испорача Милошевиќ во Хаг – Западот ниту доволно го поддржа, ниту го заштити. Америка сега не сака да повтори таква грешка. Вучиќ е свесен за тоа, што се гледа и од неговите изјави за ризиците што ги презема и неизвесната иднина.

Америка не сака да ризикува да го „изгуби“ Вучиќ (и Србија) во корист на Курти. Таа не сака да ризикува бранот на незадоволство кон Вучиќ да се канализира во уште понационалистичка насока, а неа да ја предводат или позначајно да бидат инволвирани проруските сили во самата Србија. Поучена од искуството од 2000-тите, Америка претпоставува дека прозападната опозиција би била само привремено решение за Србија, исто како што Коштуница и Тадиќ беа привремени од денешна перспектива, кои десет години подоцна беа заменети со старата коалиција на Милошевиќ на (наводно реформирани) радикалите и социјалистите  Овие стравови дополнително се подгреваат од фактот што анти-Вучиќската опозиција во Србија денес нема јасен став ниту за прашањето на Косово, ниту за прашањето за надворешната политика, туку е хетерогена по тие прашања. Се промени и јавното мислење, па прашање е дали може да се случи успех на прозападната опозиција во Србија, како што неодамна се случи со Јаков Милатовиќ во Црна Гора.

Америка денес сака таква Србија која нема да биде сојузник на Русија, а сѐ друго ѝ е помалку важно. Членството во НАТО не е пресудно, па Америка не инсистира на тоа. Членството во ЕУ е речиси неважно, а не е реално – додека не дојде до радикална промена на ставот во самата ЕУ кон проширувањето кон Западен Балкан, за што Америка ниту стравува, ниту верува дека ќе се случи. Вучиќ е „ѓаволот што го знаат“. Тој не би бил првиот избор на Америка, ниту Америка е заљубена во него. Но, во светлината на новата геополитика, која има приоритет пред политиката на „заедничките вредности“ и либералниот универзализам, тој сè уште поминува, додека не се најде некој во кого Америка ќе може појасно и поцврсто да му верува. Тој го знае тоа и смета на тоа. Во исто време, Вучиќ работи на тоа да се погрижи да не се појави алтернатива што би била поприфатлива за Америка – и Западот – од него. Прашање е дали демократската опозиција може да најде таков и да ги разубеди.

(Дејан Јовиќ е политиколог, професор на Факултетот за политички науки во Загреб. текстот е објавен во порталот „Велике приче“.)