Марк Руте – „шепкачот на Трамп“

Поминаа повеќе од пет години откако Марк Руте го доби прекарот „шепотот на Трамп“. Беше јули 2018 година и Јенс Столтенберг, генералниот секретар на НАТО, ги изведе сите освен лидерите, амбасадорите и неколку вработени надвор од собата во седиштето на воената алијанса. Неколку минути претходно, Доналд Трамп ја исфрли дискусијата за Грузија и Украина со тирадно предупредување дека САД „ќе тргнат по својот пат“ доколку другите земји не почнат да трошат повеќе за своите воени сили.

Расположението беше, благо кажано, напнато. Францускиот претседател Емануел Макрон и тогашната германска канцеларка Ангела Меркел се обидоа да го разубедат американскиот  претседател, жалејќи се дека буџетите за одбрана не можат едноставно да се зголемат преку ноќ. Но, според Тимо Костер, поранешен директор за одбранбена политика во НАТО, кој беше во просторијата, токму Руте, холандскиот премиер, ја „спасил“ ситуацијата, уверувајќи го Трамп дека трошоците за одбрана на земјите се зголемиле – и што е уште поважно, Трамп има заслуга за тоа.

Што се однесува до фактите, тоа во најдобар случај беше дискутабилно тврдење. Трошењето меѓу сојузниците во НАТО се зголеми уште од администрацијата на Обама. Но, се чинеше дека тој ја погоди целта во расправијата. Кога Трамп се обрати на печатот подоцна истиот ден, тој беше еуфоричен, наведувајќи „многу неверојатен дводневен период во Брисел“ за време на кој постигнал „огромен напредок“. „Иглата се врати во рачната граната“, рече Костер.

Денес, изгледа дека вештините на Руте за шепотење ќе бидат ставени на тест уште еднаш. Холандскиот лидер е далечниот фаворит да го замени Јенс Столтенберг како генерален секретар на алијансата кога неговиот мандат ќе заврши во октомври. Во меѓувреме, Трамп се обидува да ја обезбеди републиканската номинација за претседател, со солидна шанса да го смени претседателот Џо Бајден во ноември. И тој веќе се заканува дека ќе ги остави американските сојузници на цедило и  оди дотаму што вели дека ќе ја „охрабри“ Русија да ги нападне земјите од НАТО кои не ги исполнуваат нивните финансиски обврски.

„Меѓу западноевропските водачи, Руте… ја призна радикалната промена во европската безбедност“, рече поранешниот помошник генерален секретар на НАТО, Камил Гранд, сега член на Европскиот совет за надворешни односи. „Како еден од премиерите со најдолг стаж во Европа, Руте го доживеа подемот и падот на Трамп 1 и е добро поставен да се справи со можниот Трамп 2.“

Процесот на избор на генерален секретар на НАТО прави изборот на нов папа да изгледа како олицетворение на транспарентност. Но, генерално се подразбира дека тој е диктиран од две правила: Прво, одлуката мора да биде едногласна меѓу 31 членка на алијансата. Второ, САД се тие што на крајот пресекуваат.

Голем број други имиња, исто така, се вртеа околу капата за сортирање – вклучувајќи ја естонската премиерка Каја Калас, латвискиот министер за надворешни работи Кришјанис Кариш и претседателката на Европската комисија Урсула фон дер Лајен (додека таа не ја објави својата желба за втор мандат на нејзината сегашна работа). Но, Руте е убедливо главен кандидат. Двајца високи функционери изјавија за ПОЛИТИКО оваа недела дека Руте обезбедил поддршка од две третини од лидерите на земјите на НАТО. Официјален претставник рече дека меѓу нив е и Џо Бајден. За поддршка за Руте се изјаснија и Германија, Франција и Обединетото Кралство.

Холанѓанецот висок 1,94 метри многумина во сојузот го гледаат како кул, шармантен и вешт продавач, кој потекнува од земја која не е ниту преголема ниту премала. И за Русија, тој не е ниту премногу мек, ниту премногу јастреб.

Дома, Руте доаѓа до крајот на своите 13 години на власт – што го прави премиер со најдолг стаж во холандската историја и втор најдолг лидер во Европа по унгарскиот Виктор Орбан. Во исто време, иако во Холандија е познат како „премиерот на Худини“ поради неговата способност да избегне политичка опасност, на Руте изгледа конечно му снемува јаже. Тој се повлече минатата година пред изборите на кои екстремно-десничарскиот политичар Герт Вилдерс го зазеде првото место.

Времето на Руте на власт му даде време да се соочи со двајцата веројатни претенденти за Белата куќа. Холандските медиуми објавија дека и Трамп и Бајден претходно го процениле неговиот интерес за функцијата. Најновата прилика беше во јануари 2023 година за време на посетата еден на еден со Бајден во Вашингтон, во која претседателот на САД му ја додели на Руте ретката чест да седи зад неговото биро во Овалната соба. Фотографијата од приликата го сними Руте – во знак на холандска спонтаност – како го зема телефонот на претседателот на очигледна зашеметеност на Бајден.

Бајден, според американскиот официјален претставник, Руте го смета за „страствен“ и „добар комуникатор“ кој, како лидер на мала земја, предлага „иновативни“ начини за зајакнување на сојузот,

Поранешниот портпарол на НАТО, Јоана Лунгеску, потврди дека САД дапати го прашале Руте дали е заинтересиран за работата. Лодевијк Декер, долгогодишен пријател, потврди дека Руте сериозно размислувал за работата во НАТО во тоа време, но имал две резерви. Првата беше дека тој ќе мора да се повлече од премиерската функција и да го остави зад себе она што го сметаше за незавршена работа. Втората беше дека тој ќе мора да го напушти својот строен живот во Хаг, каде што е роден, израснат и ја помина својата политичка кариера.

Првата пречка падна минатото лето откако Народната партија за слобода и демократија (ВВД) на Руте предизвика колапс на владата поради политиката за азил и тој неочекувано се повлече. Најпрво Руте ги отфрли шпекулациите за неговата иднина, инсистирајќи дека „не бил во игра“ кога го прашаа за замена на Столтенберг на самитот во јули во Литванија.

До есента тој стана помалку срамежлив, велејќи му на холандското радио дека во светлината на војната во Украина има смисла за него да „направи нешто меѓународно“. Но, кога го прашаа за работата во НАТО, тој уште еднаш ја омаловажи својата перспектива, велејќи дека „можноста е многу голема“ таа функција да заврши кај жена“. Иако Руте подоцна го нарече моментот на обелоденување „грешка“, оние што го познаваат велат дека тоа одразува јасна желба. „Тој одамна донесе одлука, тоа е многу јасно“, рече Декер.

„Ѓаволот е во детали со Руте, тој може да даде формален одговор на прашање и потоа да мрмори некои дополнителни зборови додека си оди, кои ја носат вистинската порака“, рече Александар Колкс, политички советник во Европскиот парламент.

„Мислам дека тој навистина ја сака [работата во НАТО] и затоа е толку ноншалантен“, рече Тон Елиас, поранешен холандски пратеник од партијата на Руте.

„Престанете да стенкате и да кукате“

Ако Бајден излезе победник во ноември, работата на следниот генерален секретар ќе биде доволно предизвикувачка. Ако Трамп победи, на таа личност ќе падне да ги задржи САД како цводачи на  бродот или да биде оставен да ги собере парчињата. Но, во текот на целиот негов мандат како премиер Холандија беше меѓу оние земји кои не ја исполнија својата обврска да потрошат 2 отсто од БДП за одбрана, иако ветува дека ќе ја постигне целта оваа година. А, сепак, холандскиот лидер се покажа дека е вешт во справувањето со нестабилниот претседател на САД.  За време на посетата на Вашингтон во 2018 година и додека печатот го следеше, тој го прекина Трамп откако последниот сугерираше дека неуспехот да се договорат процентите може да биде „позитивен“.

„Не, не е позитивно“, се замеша Руте, употребувајќи едно од неговите заштитени политички оружја: широка насмевка. „Мораме да сработиме нешто!“

Новинарите подоцна го слушнаа како му вели на Трамп: „Твоето биро е мало!“ На кои У.С. претседателот одговори: „Знам“, подоцна додавајќи: „Ми се допаѓа овој човек!

„Тој може да пренесе порака која е тешка, но со кадифена насмевка“, рече Елиас, поранешен пратеник.

Меѓутоа, најчесто Руте го избираше патот на избегнување судир. „Тој беше горд што има  нормален однос со Трамп, иако во Холандија во тоа време го сметаа за самиот ѓавол“, рече Елиас.

За време на посетата на Вашингтон во 2019 година, Трамп рече дека двајцата станале „пријатели“. Руте кимна со главата во знак на согласност, одговарајќи: „Секако“.

Единствениот пат кога Руте дозволи да излезе од контрола беше во 2021 година, кога – веројатно претпоставувајќи дека Трамп бил префрлен во ѓубриштето на историјата – тој им рече на новинарите дека работата со Бајден е „поприродна“.

„На крајот успеавме да се разбереме и да одржиме добри односи“, рече Руте за Трамп. „Се разбира, понекогаш беше малку срамно“.

Тој неодамна даде многу попомирлив тон, велејќи дека Трамп секогаш бил „во право“ кога барал повеќе од ЕУ.

„Престанете да стенкате, да кукате и да се нервирате за Трамп“, извика Руте на конференцијата за безбедност во Минхен.„Мораме да работиме со кој и да е на подиумот“, додаде тој, употребувајќи фраза што често ја користел кога зборувал за поранешниот претседател на САД.

Отворено флертување со НАТО

о оглед на тоа што Руте отворено флертуваше со можноста да го води НАТО, се чини дека е решен да не го кочи неговата втора пречка за работата: неподготвеноста да го напушти домот. Неговите блиски велат дека веројатно нема да му биде лесно.

Најмлад од шесте деца, Руте е роден во семејство кое ја барало својата среќа во Индонезија, поранешна холандска колонија, но се вратило дома осиромашено. Неговиот татко преживеал јапонски работен логор за време на Втората светска војна, но ја изгубил сопругата, по што се оженил со нејзината сестра, мајката на Руте, која и самата преживеала глад оркестриран од нацистите.

Таа семејна историја, за која ретко се зборува дома, и смртта на неговиот постар брат од  сида во 1980-тите, се чини дека го предиспонираа Руте да не се задржи на негативното.

„Тој секогаш брза напред и не е некој за размислување или истражување на душата“, рече едно лице во Хаг, кое тесно соработуваше со Руте со години.

Во секој случај, се чини дека неговото воспитување го оставило Руте незаинтересиран за материјалните добра. Своето време како премиер го помина живеејќи во стан во Хаг и со години стар телефон на Нокиа; тој вози стар Saab или го вози својот велосипед, па дојде така и до кралската палата за да положи заклетва.

Кога првпат стана премиер во 2010 година, неговиот министер за правда се обиде да го убеди да прифати безбедносна заштита, рече долгогодишниот пријател Декер. Руте одби – но се преиспита во септември 2021 година по двата атентати од висок профил во земјата. Елиас, поранешниот пратеник, опиша како Руте пристигнал на вечера во неговата куќа со велосипед во летото 2022 година, во време кога понекогаш насилните протести на фармерите ја згрозувале политичката класа. „Му реков: „Остави го!““, раскажал Елијас. „Но, тој само одговори: Добро е“, и продолжи со велосипед наоколу.

Според сопствено признание, неговата мајка не била целосно импресионирана од политичката кариера на нејзиниот син. До нејзината смрт во 2020 година, за време на пандемијата, тој го правеше нејзиниот неделен шопинг. Тој продолжува да предава во локално училиште секој четврток наутро – без разлика што друго се случува во светот.

Рутината на Руте не е променета во поголемиот дел од една деценија. Го пие своето викенд капучино во истото кафуле, го посетува истиот фризер, јаде во ист грст ресторани и има тенденција да го нарача истиот оброк. „Се шегуваме дека не можете да го однесете Марк на исто место повеќе од еднаш, бидејќи ако го направите тоа, ќе останете за цел живот!“ – рече Декер.

Тој немаше сериозни врски за кои може да зборува и само неколку избрани ја надминуваа неговата влезна врата; Повеќе од една деценија јавна контрола не откри ниту една танцова забава надвор од контрола. Посетен во Хаг од Емануел Макрон, тој го покани во неговиот омилен индонезиски ресторан, почестувајќи го францускиот претседател со ријсттафел од 32,50 евра и оброк со мали јадења налик на предјадења.

Секоја година, Руте оди на исти празници со иста група пријатели: еднаш да оди на скијање на швајцарските Алпи во февруари и еднаш во пролетта во Њујорк (по можност со лет што пристигнува попладне), каде што пешачи по истата рута од 20 километри околу градот. Кога го посетува Брисел, Руте не останува само во истиот хотел – тој ја резервира истата соба, изјавил дипломат од ЕУ кој тесно соработува со него.

„Во музиката на Бах левата рака ви дава структура, а десната ја свири мелодијата“, му рече Руте, страстен љубител на музиката, на холандскиот радио водител кој го праша за неговите амбиции за НАТО, мислејќи на неговата посветеност на рутината.

„Се чини дека тоа му дава ментален простор да се справи со хаосот“, рече дипломатот на ЕУ.

Тефлонска марка

Како и секој долгогодишен политички лидер, времето на Руте беше обележано со криза и скандали, но по секоја епизода излегуваше неповреден. „Тој е како коза што успева да се пробие преку стрмен врв наоѓајќи патека што е невидлива за другите“, вели Колкс. Политичката библија на Руте е „Години на Линдон Џонсон“, серија од четири дела на американскиот писател Роберт Каро, која е и биографија на поранешниот претседател и студија за вршењето на власта.

Една од првите работи што ги направи Руте како лидер на ВВД беше да ја избрка својата попопуларна ривалка и критичарка Рита Вердонк; Потегот ја втурна неговата партија во криза, а Руте едвај се одржа. Во годините потоа, сојузниците и противниците стануваа и паѓаа. Во еден момент целата негова влада поднесе оставка поради скандалот во кој холандската даночна служба профилираше илјадници семејства врз основа на нивното етничко потекло или националност и погрешно ги обвини за манипулација со детските додатоци. Но, Руте секогаш се појавуваше стоејќи.

„Целата моја политичка кариера беше низа погрешни пресметки“, рече тој во парламентот во 2018 година, соочувајќи се со низа критики за молчењето дека неговиот близок сојузник, тогашниот министер за надворешни работи Халбе Зијлстра, лажел дека се сретнал со рускиот претседател Владимир Путин. Зијлстра поднесе оставка, а Руте лесно преживеа последователно гласање за доверба.

„Тој не се прави себеси причина за проблемите“, рече лице во Хаг, кое тесно соработуваше со Руте. „Тој е среќен што размислува заедно и придружува некого [во неволја] до прагот на вратата, но не и надвор од неа“.

На европската сцена, Руте се појави како клучен за постигнување договори, работејќи со Меркел за договор со Турција околу запирањето на протокот на мигранти и се приклучи на група помали земји истомисленици за да се спротивстават на дополнителните трошоци од страна на Брисел. Неодамна, во јули, тој отпатува во Тунис заедно со фон дер Лајен и италијанската Џорџија Мелони за да обезбеди уште еден договор за миграција.

Иако вообичаено е генијален, тој е познат и по тоа што повремено ја поставува „бомба“, како кога се појави на европски самит во 2020 година со биографија на Фредерик Шопен и едно јаболко – за да покаже дека е подготвен за долг состанок за да го зацврсти своето противење на предложениот буџет.  Оваа епизода, наводно, му заработила комплимент од Меркел за „детско однесување“.

Блиските на Руте велат дека тој бил шокиран од одлуката на Велика Британија да ја напушти ЕУ, но на лично ниво соборувањето на комерцијалниот авион MH17 над источна Украина во 2014 година навистина оставило трага на него. Во нападот, во областа контролирана од руските сепаратисти, загинаа сите 298 лица во авионот, од кои повеќето холандски државјани кои летаа за Малезија.

Бен Вервејен, политичкиот кум на Руте, го видел кога на телефон му била кажана веста.

„Беше навистина, навистина интензивно“, рече тој. Дотогаш, според сопствените изјави на Руте, холандскиот лидер имал „добри“ односи со Путин. Но, MH17, рече Вервејен, предизвика „раздор“, за првпат соочувајќи го лесниот Руте со прашање „за кое не можеше да се пазари“.

Со денови го притискаше рускиот претседател да дозволи телата да бидат извлечени. „Ти си тој што треба да го направиш тоа сега!“-  наводно му рекол на Путин во еден од нивните разговори. Во подоцнежното интервју, Руте рече дека единствениот момент кога плачел за време на неговите години како премиер бил кога ја добил веста дека возот со телата од MH17 тргнал кон Харков. Руте не се откажа од оваа работа. Во октомври, неколку месеци подоцна, тој рече дека го притиснал  Путин на маргините на меѓународниот самит во Милано за „речиси светата обврска на една земја да ги врати сите (загинати) назад“.

„Останувам бесен. И му го кажа тоа“, раскажа Руте тогаш. Дури и сега, речиси 10 години подоцна, Вервејен рече, MH17 „сè уште … го допира него“.

Епизодата го остави Руте со репутација на некој кој – иако е помалку борбен од некои лидери чии земји граничат со Русија – нема да биде исплашен од Путин и другите авторитарни лидери.

„Доколку Путин се појави со куче“, рече Колкс, мислејќи на времето кога рускиот претседател донесе голем лабрадор на средба со Меркел, „дури и да беше исплашен, реакцијата на Руте ќе беше да го погали и да рече: „Слатко! Како се вика?“

Од целосната инвазија на Украина, Холандија се позиционираше меѓу најверните сојузници на Украина, обезбедувајќи тенкови Леопард 2 и ветувајќи борбени авиони Ф-16 – со што Руте  заработи пофалби од украинскиот претседател Володимир Зеленскиј, кој ја фрли својата тежина зад холандскиот лидер на Минхенската безбедносна конференција: „Го познавам, ќе го спаси единството на НАТО“.

Патека на кампањата

Пред Руте да ги тестира своите вештини за шармантниот Трамп, прво ќе треба да ја добие работата. Обраќајќи им се на новинарите претходно овој месец, американската амбасадорка во НАТО, Џулијан Смит, ја потврди амбицијата на алијансата да именува наследник на Столтенберг до пролет – или најдоцна пред да се прослави 75-годишнина во Вашингтон во јули. Запрашана за Руте, таа рече дека тој е „една личност на која гледа Алијансата“. Иако немаше тогаш поддршка, самото спомнување на името на Руте од страна на најголемата сила во алијансата сугерира дека тој е фаворит за победа.Висок европски функционер рече дека Вашингтон вршел притисок врз Руте да не ја зема главната функција здраво за готово, и наместо тоа, да го престави својот случај на земјите од источното крило кои делат граница со Русија и кои се желни да ја знаат неговата стратегија.

„Барем некој треба да праша: Добро, Марк, како ќе се справиш со Русија?“, рече источноевропскиот функционер. Друг дипломат од регионот го опиша Руте како „ја зема главна работа здраво за готово“ благодарение на „јасната поддршка од Вашингтон“.

Дома, во Холандија, критичарите веќе се сомневаат дека Руте ја користи холандската надворешна политика за да ги зголеми своите шанси за таа работа. Во декември, по повеќе од една деценија отпор, Холандија ненадејно се откажа од своите резерви  Бугарија и Романија, двете членки на НАТО, да станат дел од Шенген зоната на ЕУ за слободно движење.  Поддршката од Холандија на Израел и учеството во нападите против Хутите во Јемен, исто така, беа осудени од некои како транспарентен обид на Руте да освои поени во Вашингтон.

Сепак, и покрај доминацијата на САД, назначувањето ќе треба да го потпишат сите членки на НАТО, од кои две – Турција и Унгарија – претходно ја закочија работата на алијансата или барем се обидоа да преземат важни одлуки. Висок европски функционер изјави за ПОЛИТИКО дека Руте се обидувал да обезбеди средба со турскиот претседател Реџеп Таип Ердоган – досега без успех. Според европските дипломати, Турција сака гаранции дека Руте ќе ги следи стапките на Столтенберг, кој доаѓа од Норвешка која не е членка на ЕУ, и нема да ги фаворизира членките на ЕУ во алијансата.Унгарскиот премиер Виктор Орбан, личност која Руте не успеа да ја шармира, може да се покаже потежок за да се задоволи. Двајцата лидери во минатото се судрија околу кршењето на владеењето на правото и ЛГБТК правата во Унгарија, при што Орбан го обвини „холанѓанецот“ дека ги „мрази“ него и неговата земја, а Рутего повика унгарскиот моќник да ја напушти ЕУ.

Други фактори би можеле да работат против Руте. Како што сугерираше, постои широк консензус дека е дојдено време за жена на функцијата. Тој ќе биде и четвртиот холандски генерален секретар на НАТО. Со последниот, Јап де Хоп Шефер, кој служеше до 2009 година, некои би можеле да тврдат дека сè уште не е време за друг. А, потоа, тука е омилената тема на Трамп: трошоците за одбрана. Трансформацијата на Руте во воен навивач ќе го озненади  холандскиот воен естаблишмент, кој со години се обидуваше да го убеди во потребата од дополнителни ресурси бидејќи трошоците за одбрана достигнаа децениско ниско ниво од 1,1 отсто од БДП во 2015 година. Долгиот мандат на Руте значи дека тој нема никој друг да обвинува.

Се зголемува и противењето од оние кои мислат дека е време да се отстапи работата на една од земјите што граничат со Русија. Естонската премиерка Каја Калас, која и самата ја сака главната функција во НАТО, го критикуваше дека е штедлив во одбраната.

„Нашиот страв е дека тој долго време беше премиер, а Холандија не ја исполни оваа заложба од 2 отсто од БДП во одбраната“, изјави таа за француските медиуми, жалејќи се дека главните работни места во Европа „се уште се резервирани за мал број земји“.

Во четвртокот, Романецот Клаус Јоханис ја фрли својата капа во рингот, известувајќи ги сојузниците дека ќе го предизвика Руте за главната работа.Конечно, тука е прашањето на самиот Руте: Дали навистина ќе може да се прилагоди на животот во Брисел? „Нема сомневање дека Хаг ќе остане епицентарот на неговиот живот“, рече Декер. „Тој апсолутно не се сели од својот стан за да живее во таа куќа на НАТО“, додаде Елиас.

Колкс сугерираше дека Руте може да се угледа на  фон дер Лајен – претседателката на ЕК која живее на горниот кат од нејзината канцеларија во Брисел – делејќи го своето време меѓу Брисел и родниот град, со два часа возење со воз. Сепак, малку е веројатно дека Руте би ја уживал слободата што ја уживаше како премиер ако стане шеф на најголемата воена алијанса во светот. Официјалната резиденција на НАТО во Брисел се наоѓа во затворена улица со силно обезбедување.

„Мислам дека нема многу простор да се укинат тие барања само затоа што Руте сака да биде неформален или вели: „Ќе дојдам само со велосипед“, рече Костер, поранешен директор за одбранбена политика. „Ако продолжи да оди на истите места за одмор, се сомневам дека следниот пат телохранителите ќе одат со него“. (Политико)