Зошто Македонците се во право за Бугарија?
Целта на ЕУ е да се подобрат македонско-бугарските односи со почитување на статусот на двата народи како независни, суверени и рамноправни држави. Од суштинско значење е да се постигне историски договор заснован на силата на аргументирани факти, наместо употреба на моќ или привилегирана положба на која било држава. Ова е особено важно, бидејќи овие две соседни земји се сојузници во НАТО и со претстојното членство на Македонија во ЕУ, се очекува да станат партнери и во ЕУ.
Фактички историски реалности
За правилно решавање на проблемот, неопходно е да се соочиме со фактичката историска реалност на македонско-бугарските односи, кои се следните:
1. Југославија одигра активна улога во влошувањето на македонско-бугарските односи – и имаше оправдани причини за тоа. За Србите, Бугарите засекогаш ќе останат „нож во грб“ затоа што предавнички удрија одзади на српската држава во клучните моменти од Првата светска војна, предизвикувајќи ја на тој начин озлогласената српска голгота, кога Србите, прегазени од австроунгарската војска, беа принудени да се повлекуваат низ Албанија до Јонскиот остров Крф. Како резултат на тоа, секој четврти човек во Србија го загуби животот, а со 26% загинати од нејзиното население, Србија беше убедливо најголемата жртва на Првата светска војна. Покрај тоа, бугарската политика вешто успеа, иако индиректно, да го ескалира конфликтот меѓу Србите и Албанците до точка на длабока омраза, чии последици се чувствуваат и денес. Овој факт често се премолчува и се заборава.
Поради сето ова, и вистинската закана од прекумерно бугарско влијание во Вардарска Македонија, во 1919 година започна моќна и широко распространета антибугарска кампања. Како резултат на тоа, првата Југославија активно придонесе за вештачката поделба меѓу двата најслични народи на Балканот – Македонците и Бугарите. Помеѓу 1919 и 1941 година, српската администрација во Вардарска Македонија практично не правеше ништо друго освен да лови бугарски шпиони и да спроведува обемна антибугарска пропаганда во секоја можна прилика.
Оваа практика продолжи и по 1948 година кога, по настаните околу Информбиро, новата комунистичка Југославија ја прифати старата српска тактика за демонизирање на Бугарија со сите можни средства. Оваа опсежна антибугарска кампања ги опфати разузнавачките служби, војската, образовниот систем, па дури и културните активисти, што доведе до толку успешен исход што по 45 години Софија, некогашниот центар на македонската слободна мисла, стана најклеветеното место за македонската држава, влада, па дури и голем дел од македонскиот народ.
Поотцепувањето на Југославија од Информбирото бугарскиот режим остана многу просоветски (или проруски) и, како таков, стратешки и доктрински беше усогласен против Југославија. Овој политички став Тодор Живков го доведе до крајност.
2. Бугарската војска истовремено окупирала, управувала, а за некои дури и ослободувала. Бугарите ја напуштија Македонија како касапи, одговорни за масакрите во Ваташа, Порече, Прилеп и многу други места, оставајќи зад себе десетици илјади ужалени мајки и семејства чии синови биле убиени, затворани и мачени. Сепак, во 1941 година, само три години претходно, истата бугарска војска беше пречекана со цвеќе во Вардарска Македонија.
Во 1941 година бугарската војска не влегла во слободна и независна Македонија, туку во Вардарска бановина на Кралството Југославија, која според многумина била под српска окупација. Затоа, не е изненадување што некои историчари сметаат дека ова е само промена во администрацијата на територијата. Ниту, пак, е чудно што многу Македонци, кои биле маргинализирани под српска власт, ги доживувале Бугарите како ослободители. Затоа не е ни чудо што македонскиот народ се крена против фашистичкиот окупатор многу подоцна од другите југословенски народи. Додека востанието официјално започна на 11 октомври 1941 година (шест месеци по другите), во реалноста, само доби на интензитет со доаѓањето на Светозар Вукмановиќ Темпо во 1943 година.
3. Македонскиот литературен јазик намерно или ненамерно се отуѓува од бугарскиот.
Слично на тоа како српскиот и црногорскиот литературен јазик се тесно поврзани денес, на почетокот на 20 век, македонскиот и бугарскиот биле доста слични од двете страни на границата. Иако имаше разлики, тие беа далеку помали во споредба со значајната дивергенција што постои денес.
Главни виновници за тоа се пред се самите Бугари. Најверојатно од фрустрација поради сите неуспеси и загуби што ги доживеаја во Македонија, тие извршија две или три нови кодификации на јазикот, фаворизирајќи го источнобугарскиот дијалект и буквално менувајќи го мајчиниот јазик на сите западни Бугари, кој првично беше многу сличен на македонскиот . Како резултат на тоа, официјалниот бугарски јазик беше многу поблиску до рускиот лингвистички, особено во однос на артикулацијата и мелодијата.
Сличен пристап беше прифатен и во новоослободената македонска држава, каде што, намерно или не, првата кодификација на новиот литературен јазик беше заснована на моделот на вуковата српска кирилица, која во тоа време прилично се разликуваше од првобитниот македонски дијалект. Буквите кои беа објективно неопходни за точно пишување на говорниот јазик беа отфрлени, едноставно затоа што беа дел од бугарската, а не српската азбука.
Иако никогаш не беше официјално потврдено, многумина ја поврзуваат оваа промена со водечкиот лингвистички авторитет во Македонија во тоа време, Венко Марковски, и тогашниот студент Блаже Конески. Без навлегување во теории на заговор, останува фактот дека 79 години подоцна многу Македонци едвај го разбираат современиот бугарски јазик, а истото важи и од другата страна на границата.
4. Во Бугарија живеат повеќе Македонци отколку во Република Северна Македонија.
Додека Австралија често се смета за втора татковина на македонскиот народ, со најголема дијаспора, фактите покажуваат дека ниту една земја не може да и биде ривал на Бугарија во овој поглед. Познато е дека по бруталниот поход на Бахтијар-паша и крвавиот крај на Илинденското востание, повеќе од 300.000 луѓе беа принудени да ја напуштат Македонија. Потврдено е и дека повеќето од нив се преселиле во Бугарија.
Сличен историски модел, иако можеби помалку масивен, се повтори во 1913 година, кога оние кои се бореле заедно со Бугарите против Србите и Грците побегнале од Македонија во Бугарија, вклучително и многу Македонци. Имаше и масовни погроми по Првата светска војна во 1918 година, проследени со помали бранови на миграција по крајот на Втората светска војна.
Вкупниот број на потомци на овие таканаречени „чистокрвни“ Македонци во Бугарија денес надминува два милиони, а некои проценки сугерираат дури три милиони. Она што е најинтригантно е што бугарската држава не само што го признава, туку и се гордее со тоа. Официјално се нарекуваат Бугари со македонско потекло. Како што се испоставува, 90% од нив имаат ставови слични на оние на Ванчо Михајлов или, во денешен контекст, на Красимир Каракачанов, тврдејќи дека Македонија не е нација, туку само еден од неколкуте географски региони (како Тракија, Јужна Добруџа, Одрин…) населени со етнички Бугари.
Дополнително, неколку стотици илјади Македонци во Бугарија искрено веруваат дека се посебна нација. Во комбинација, ова формира група Македонци значително поголема од 1,3 или 1,5 милиони етнички Македонци кои живеат во денешна Северна Македонија. И покрај тоа, Бугарија сè уште одбива да ги спроведе 14-те пресуди што веќе ги донесе Европскиот суд за човекови права, со кои се потврдува постоењето на Македонците во Бугарија.
5. Единиците на бугарската армија учествувале во ослободувањето на Македонија во 1944 година. Конечно, ова е можеби најтешкиот факт за кој може да има помирување, без разлика колку тоа некому му изгледа чудно, навредливо или неприфатливо. На крајот на Втората светска војна, кога македонските партизански сили немаа сила да ја ослободат земјата и да се соочат со преголемите германски сили кои се повлекуваа од Грција преку долината Вардар (целата армиска група на Југоисточната зона Е на Вермахтот), новоформираните единици на Татковинскиот фронт од Софија биле повикани на помош. Интересно е што некои од овие единици не успеаја ниту да се повлечат во Бугарија за да ја сменат облеката. Наместо тоа, тие едноставно ги отстранија фашистичките ознаки од нивните униформи и се вклучија во борбата против преостанатите германски сили. По промената на власта во Софија, ситуацијата на бојното поле брзо се измести, при што Германците и Бугарите од сојузници се претворија во завојувани непријатели.
Има извештаи дека бугарска единица марширала по улицата „Маршал Тито“ (сега улица „Македонија“) како ослободители на Скопје. Во една верзија на настаните, други македонски партизани насилно ги спречиле да учествуваат на парадата. Сепак, останува фактот дека, вака или онака, беа поканети и присутни на парадата. Овие факти се наоѓаат дури и во македонските историски книги и енциклопедии напишани за време на социјалистичката ера, иако досега не биле јавно дискутирани од „разбирливи“ причини.
Бугарите во македонскиот, Македонците во бугарскиот Устав
Општо е познато дека Западна Европа беше ослободена преку операцијата „Оверлорд“ по слетувањето на Денот Д во Нормандија на 6 јуни 1944 година од страна на американските сили. Сепак, САД никогаш не го искористија ова како причина да полагаат право на Западна Европа. Напротив, Маршаловиот план го олесни економскиот, а подоцна и политичкиот развој на Западна Европа, што доведе до создавање на она што сега е ЕУ.
Аналитичарите сметаат дека и покрај сите гореспоменати факти, сега живееме во сосема поинакви времиња и околности. Ова е ера на меѓусебна соработка, солидарност и меѓузависност, вкоренети во универзалните и европските вредности. Ваквите политики честопати тешко се препознаваат на Балканот, па дури и се презираат од одредени националистички, радикални и реакционерни сили. Тоа најдобро го илустрираат екстремните реакции на некои истакнати бугарски владини и опозициски политичари и функционери. Тие промовираат политика од 19 век која нема никаква врска со денешната реалност или визија што гледа напред. Сепак, поттикната од силните емоции, оваа популистичка и псевдо политика останува привлечна за дел од јавноста, за што сведочат реакциите на значителен дел од македонскиот политички спектар. Оние кои споделуваат такви ставови не ја препознаваат сегашноста, не се во можност да се вклучат во современите европски трендови и веројатно, поради нивните сопствени интереси и привилегии, немаат желба да го сторат тоа.
Парадоксално е што овие политички сили се тесно усогласени со бугарските поборници чие инсистирање да го блокираат проширувањето на ЕУ, кое традиционално се гледа како одговор на големите внатрешни кризи на ЕУ, го става процесот во сериозно прашање. Ова е историска грешка, погрешен пристап и еднонасочен пат. Историјата секогаш го следи својот тек, на крајот отфрлајќи ги таквите отстапувања, бидејќи силите како овие не можат да го запрат нејзиниот напредок. На крајот, македонската држава ќе стане полноправна членка на ЕУ – унија на модерни, демократски, слободни и просперитетни народи. Со влезот на Македонија во НАТО, за прв пат од 1948 година, Македонците и Бугарите сега се наоѓаат во ист воен сојуз.
Македонско-бугарските односи мора да се градат на меѓусебен реципроцитет. Вклучувањето на Бугарите во македонскиот устав и на Македонците во бугарскиот устав би било чекор во вистинска насока. ЕУ прави грешка и се впушта во јасна дискриминација на Македонија со тоа што се усогласува со Бугарија. Бугарија мора да престане со понижувачкиот однос кон Македонија. Историјата не треба да биде заложник на ретроспективниот национализам. (ИФИМЕС)