Зошто Бугарите се плашат од иднината?

Се води лесен и тежок разговор за изборните резултати од минатата година и особено – од пред една недела. Ослободен од непотребни детали, вака изгледа едноставниот разговор: „Гласачите за ГЕРБ се корумпирана клиентела; оние за Преродба и Има таков народ (ИТН) – лумпени; за ДПС – кметови, затворени во одредена етничка припадност; за БСП – црвени баби на доживување“.

Оттука следеа релативно лесни рецепти за справување со ситуацијата: да се оневозможи пристапот на поддржувачите на ГЕРБ до јавните фондови; лумпените да се изолираат, а помладите да се образуваат; некој друг освен ДПС да не се меша во претставувањето на турската етничка група; да почекаме уште малку електоратот на БСП да падне под четири проценти од биолошки причини.

Резултатите од последните две избори покажаа дека оваа слика е погрешна. Време е да се води тежок разговор, а тој започнува со проценка на позиционирањето на двократниот победник на ГЕРБ во умот на јавноста.

Не сите што гласаат тврдоглаво за ГЕРБ се корумпирани клиентилисти или кукавички бирократи. ГЕРБ се чини дека успеа да ја заземе позицијата на БСП во периодот 1990-2005 година. Имено: да ги претставува луѓето кои не се чувствуваат удобно во современиот свет. Тие не го разбираат и затоа се плашат од тоа. Тие не можат да прават планови за својата иднина, бидејќи за нив иднината е арена на нови закани, а не на нови можности. Овие луѓе се чувствуваат подобро во рамките на познатиот ориентално-феудален модел, каде што секој има господар и знае што да прави затоа што му се кажува што да прави.

Во овој модел нема сопствени достигнувања, бидејќи сè е прашање на ова – некој да те „пушти“. Но, нема ниту сопствени неуспеси, бидејќи нема лична одговорност. Ако нешто не успее, виновен е некој друг. И на крајот, подобро е ништо посебно да не се случи за размешаат работите: „Да не се случува ништо за да не се случи нешто“.

Ова е моделот на „стабилност“ што го нудеше БСП во првите 15 години по 1989 година и се однесува на минатото „Живково време“. Ова е денес моделот што го нуди ГЕРБ и се однесува на „Времето на Бојко“. Оваа формулација на прашањето искрено го открива самиот ГЕРБ во слоганот „Повторно за стабилна Бугарија“.

Стравот од постојано менуваниот и сè пошарен свет не е само бугарски феномен. Истиот страв е во основата на поддршката за Доналд Трамп во Америка и го задржа Владимир Путин на власт во Русија две децении. Овој страв им донесе „Брегзит“ на Британците, а Виктор Орбан на Унгарците.

Партиите кои го изразуваат овој страв нудат хоризонт на трајна непромена, своевидна суспензија на времето и задржување на работите какви што се. Сепак, ова е позиција која е невозможно да се задржи долго време. Не постои начин, кога станува збор за човечките работи, некој да може да каже „Крај! Она што било – било. Ништо повеќе нема да се промени. Ја откажуваме иднината”. БСП се обиде и не успеа. Леонид Брежнев се обиде да го стори истото во СССР (и во Источна Европа) за време на неговата политика на „стагнација“. И тој не успеа, и покрај огромните ресурси со кои располагаше. Никој не може да ја поништи иднината.

Во човечките работи, стоењето во место завршува на еден од двата начини: одење напред, во сè покомплексен, динамичен и шарен свет; или пропаѓање назад и обид да биде продуциар некаков имагинарен, црно-бел, обичен и едноставен свет од минатото.

Светот на иднината е секогаш отворен бидејќи сè уште не се случил. Светот од минатото секогаш се замислува затоа што веќе се случил и може да се пресоздаде само во имагинацијата. Со исплашено население кое се држи до сегашноста, скокот во иднината не е лесна задача. Поверојатно е да се падне во минатото, бидејќи е многу лесно да се понуди таква имагинарна верзија за да се смират стравовите од непознатото.

Скок во иднината постигнаа Американците кои го заменија Трамп со Џо Бајден и пораките „повторно“ доминираа од идеите за подобра иднина. За Британците, се чини дека излегувањето од хипнозата на „Брегзит“ доаѓа на следните општи избори. Од тоа се обидуваат да се отарасат Унгарците, Турците и Полјаците.

Скок кон иднината во Бугарија нудат Продолжуваме на промената (ПП) и Демократска Бугарија (ДБ) и дури успеаја да откријат некои црти на оваа иднина во рамките на нивното неколкумесечно владеење. Сепак, на овие избори загубија 70.000 гласови. Многу повеќе од оваа бројка скокнаа гласовите за партиите кои предлагаат пропаѓање во имагинарно минато – Преродба  и ИТН. Партиите на „стабилноста“, ГЕРБ и ДПС, останаа на средината, со непроменет резултат.

Леснотијата со која се пропаѓа од стагнација („стабилност“) во поедноставена верзија на минатото се гледа на многу места низ светот. Безвременоста на Путин стана отворен обид да се врати во средината на 1940-тите. Станува збор за едно едноставно, иако замислено минато, во кое Сталин е мудар државник кој е „за народот“, ги победува надворешните непријатели, ги уништува внатрешните и од него се плаши целиот свет. Соседната безвременост на Русија, полудиктатурата на Ши Џинпинг во Кина, исто така направи остар пресврт и со полн гас се враќа во времето на Мао Цетунг, слично замислено.

Од историјата на последните 200 или повеќе години знаеме дека кога населението не го разбира светот во кој живее, тоа се стреми да изгради свет кој личи на оној во кој (во нивната имагинација) живеело во минатото. Експлозијата на индустриската револуција во 19 век, во комбинација со наметнувањето на поединецот како водечки субјект во општествата каде што до неодамна имаше само колективи, доведе до масовен отпор на почетокот на 20. век. Населението се обидува да се нурне назад во некој вид колектив за да се ослободи од товарот да биде составено од автономни индивидуи. Комунистите предлагаат да се нурне во „класата“, нацистите во „расата“, фашистите во „државата“, националистите во „нацијата“.

Денес гледаме слично нуркање во Русија, која категорично одби да се обиде да го живее современиот свет, и во Кина, која се обиде и не ѝ се допадна. Ситуацијата е аналогна со милитантниот ислам, кој се обидува да го победи индивидуалистичкиот Запад со враќање во неговото калифатско минато. Во ист ред се распоредени и националистичките движења во Европа.

Поддржувачите на програмата „вечна стабилност“ се самозадоволни луѓе мотивирани од зачувувањето на „своето“. Поддржувачите на „скокот напред“ се генерално весели ентузијасти кои се убедени дека таму, напред, на сите ќе им биде подобро. Поддржувачите на пропаѓање во минатото обично се гневни групи кои сметаат дека другите групи се одговорни за нивната несреќа и се убедени дека ако им се одмаздат на тие другите работите повторно ќе бидат во ред. За комунистите им се виновни „експлоататорите“, на нацистите – Евреите, на фашистите – „странците“, а националистите – сите туѓи држави.

Таквиот гнев има сериозен мобилизирачки потенцијал не само на полето на емоциите (лутината е посилна од самозадоволството или спокојството), туку и на полето на пораките. Нема ништо полесно да се разбере од слоганот „Да ги скршиме непријателите и ќе ни биде подобро“.

Во Бугарија, со стагнацијата на гласови за носителите на „стабилноста“ и со двоумење за поддршка на носителите на „промената“, гневот наоѓа свои претставници во ИТН и Преродба. Не е тешко да се замисли како во блиска иднина гласачите Бугари ќе се поделат на три приближно еднакви дела: поддржувачи на иднината, поддржувачи на сегашноста и поддржувачи на минатото.

Овој разговор е тежок, бидејќи покажува дека поради стравот од иднината, поддршката за ГЕРБ нема наскоро да исчезне, дефинитивно мнозинство Бугари нема наскоро да ги поддржат ПП-ДБ, а поддршката за ИТН и Преродба може дури и да зајакне.

Тешки се и политичките заклучоци кои произлегуваат од овој разговор. Некој треба да најде начин да им објасни на Бугарите дека иднината не е страшно место, а освен тоа, не може да се тргува. Можеби уште поважно: имагинарното минато што го нудат ИТН и Преродба никогаш не постоело. Градителите на независна Бугарија никогаш не позирале пред камера со чакшири. Никогаш не би помислиле да танцуваат во центарот на главниот град. И никогаш не му се потсмеваа некому дека е „Европеец“, ниту им се заканија со концентрациони логори и бесилка на оние што не ги сакаат.

(Евгениј Дајнов е бугарски политиколог, дипломец на Оксфорд и професор на Новиот бугарски универзитет. Текстот е објавен од бугарската редакција на Дојче веле)