Вучиќ го освои Западот со ветувања за „бело злато“ – но го изгуби народот

БЕЛГРАД – Обидот на српскиот претседател Александар Вучиќ да стане омилен балкански лидер на Брисел има контраефект.

Вучиќ успеа да го склучи договорот за снабдување на Европската унија со литиум што и е потребен за напојување на нејзината флота на електрични возила во иднина, но повторно разбуди масовно движење против големиот рударски проект кој беше благословен и од Брисел и од Берлин. Преплашен, тој ги обвини демонстрантите кои се собраа во десетици илјади на 10 август дека планирале да го соборат.

„Тоа е дел од хибридниот пристап на спроведување обоени револуции“, им рече Вучиќ на новинарите потоа, велејќи дека неговото предупредување за можен државен удар се заснова на информации добиени од Русија – историскиот покровител на балканската нација.

Ова е парадокс, велат критичарите: Свртувајќи се кон Западот за да ја овозможи неговата транзиција кон зелена иднина, Вучиќ го осудил 7-милионскиот народ на Србија на понатамошна економска експлоатација и загадување на животната средина, што само ги става западните стандарди за демократија и одговорност подалеку од дофат.

„Стануваме колонија на сите големи сили“, рече Небојша Петковиќ, водач на протестите од Горње Недељице, село во северозападна Србија сместено покрај главната локација на планираниот рудник.

Речиси две децении, Петковиќ и неговите соседи гледаа како геолози и трагачи се собираат на бреговите на реката Јадар. Таму, тие пронајдоа богати наоѓалишта на „бело злато“ што, според некои проценки, може да обезбеди до 90 отсто од литиумот што и е потребен на Европа за да ја напојува својата транзиција кон транспорт без емисии.

Англо-австралискиот рударски гигант Рио Тинто беше меѓу првите истражувачи. Тој доби дозвола за развој на наоѓалиштето Јадар во 2017 година – пет години откако Вучиќ првпат дојде на власт – само за таа да биде отповикана по претходниот бран протести пред две години. Сепак, тврдиот националист никогаш не се откажа од проектот. И покрај сомневањата за неговите демократски акредитиви, ЕУ сметаше на него да го оствари тоа.

Јадар има некои од најголемите европски резерви на литиум. Министерството за рударство и енергетика проценува дека рудникот, кој се очекува да биде отворен во 2028 година, ќе произведе 58.000 метрички тони до 2030 година – доволно за да се стават батерии во 1,1 милион електрични возила. Рио Тинто одвои 2,55 милијарди долари (2,23 милијарди евра) за спроведување на проектот.

Ентузијазмот на ЕУ не го делат луѓето во Србија, кои сметаат дека нејзиното потпирање на Вучиќ само ги поттикна неговите автократски тенденции. Довербата на јавноста во ЕУ опадна, според аналитичарите, бидејќи ветувањата на лидерите на блокот за промовирање на демократските вредности во долгогодишниот  кандидат за членство се повеќе се шупливи.

„ЕУ е лицемерна, бидејќи поддржуваат диктатор во Србија кој го блокираше судството, медиумите и сè друго, но тоа е прифатливо за нив, бидејќи тој ќе им го достави литиумот што им е толку потребен“, рече Петковиќ за Политико.

Кремљ игротека

Во јули, Вучиќ ги пречека германскиот канцелар Олаф Шолц и шефот на зелениот договор на ЕУ, Марош Шефчовиќ со раскош за да потпишат договор за формализирање на поддршката на ЕУ за рудникот, заедно со неколку меморандуми потпишани со големите производители на автомобили како Мерцедес-Бенц и Стелантис.

Само два месеци претходно, беше приреден уште подетален пречек на кинескиот претседател Си Џинпинг, при што стотици Срби се собраа да го поздрават, веејќи кинески знамиња и пеејќи пофалби за „железарното пријателство“ за време на неговото прво патување во Европа по пандемијата на коронавирус.

Иако тоа може да ги изненади неупатените набљудувачи, двата настани го олицетворија пристапот на Вучиќ кон надворешната политика. Ова се сведува на добредојде на сите дојденци да инвестираат – како фабриката Зијин бакар во кинеска сопственост во Бор или Русија која поседува над 50 отсто од интересите на Србија за нафта и гас – се додека тие се држат надвор од нејзините внатрешни работи.

Според Александар Ѓокиќ, експерт за односите меѓу Србија и Русија, Москва нема проблем да ги поддржува тврдењата на Вучиќ за државен удар, без разлика каков договор ќе склучи со Западот – вклучително и дозволувајќи му да ја користи нејзината омилена ознака „обоена револуција“ за да ги делегитимира протестите против проектот Јадар.

Ако Русија тврди дека во Србија е во тек обоена револуција, Вучиќ „може да се позиционира како храбар или речиси митски борец против злобниот Запад што се меша во неа“, објасни Ѓокиќ. „Ако се случат протести во Русија, во Молдавија или Грузија, тоа не може да биде затоа што на луѓето органски не им се допаѓаат политиките на нивната влада. Тоа мора да биде поддржано, па дури и финансирано од Западот“.

Тоа е сепак иронично, имајќи предвид дека демонстрантите против рудникот за литиум се собираат против проектот што Западот навистина го сака. (Амбасадорите на САД и на Велика Британија во Србија, исто така, изразија поддршка за договорот.)

„Пораката на Вучиќ за ова е збркана. Кога го бранеше рудникот Рио Тинто, тој велеше дека тоа е доказ за големите чекори што Србија ги направила во приближувањето кон Западот“, продолжи Ѓокиќ. „Сега, кога луѓето протестираат против рудникот, тој тврди дека тоа е државен удар поддржан од Западот“.

„Без политичка мотивација“

Во Србија на Вучиќ, многу малку доаѓа до националниот етер, освен ако тој не ја одобри пораката. Демострациите викендов беа споменати со  24 секунди во вечерните вести на јавниот радиодифузер – што обично ги игнорира антивладините протести. Доколку барањата на демонстрантите навистина добиеја покриеност, јавноста ќе разбереше дека нивните грижи се во голема мера еколошки.

„Овие протести се политички, во смисла дека и животната средина е политичко прашање. Но, покрај тоа, нема политичка мотивација“, рече Жаклина Живковиќ, активистка на Право на вода, група која води кампања за чиста речна вода.

„[Ние сме] загрижени за животната средина и за иднината на Србија, бидејќи не сакаме да станеме рударска земја“, додаде таа, укажувајќи на големото загадување од рударските операции управувани од Кина и, претходно, од времето на Југославија. 

Со цел да го заобиколат медиумското затемнување со кое се соочуваат, демонстрантите прибегнаа кон блокирање на автопатиштата и сообраќајниците. На тој начин, граѓаните кои можеби нема да видат што се случува на вестите ќе бидат физички принудени да застанат и да дознаат за ефектите од рудникот.

Загрижени за потенцијалот на рудникот да ги контаминира почвата и водата во регион кој во голема мера се потпира на земјоделството, еден страв е дека корозивните киселини потребни за одвојување на литиумот од другите соединенија може да истечат, да го инхибираат растот на растенијата и да им наштетат на екосистемите.

„Сакаме да го зачуваме она што го имаме и сакаме да имаме институции кои ќе гарантираат чист воздух, чиста вода и чиста животна средина“, продолжи Живковиќ, нагласувајќи дека „околу 1,5 милиони луѓе во Србија немаат пристап до чиста вода.“

Кампања на страв

Рио Тинто водеше сопствена обемна кампања за да ги смири тие грижи за животната средина.

„Го почитуваме правото на протест, но она што го гледаме овде е кампања на страв – намернаа дезинформација дека ние сме отворен коп, дека ќе ги труеме резервите на вода, дека земјоделството нема да продолжи… се што може да создаде страв“, изјави во интервју за Политико Чад Блевит, управен директор на проектот Јадар.

Негирајќи ги наводите на активистите, Рио Тинто тврди дека подземниот рудник целосно ќе се усогласи со законите за животна средина на ЕУ и Србија. Во јуни, компанијата објави прелиминарни нацрти на студии за оцена на влијанието врз животната средина кои го покриваат рудникот, фабриката за површинска обработка и депонија за индустриски отпад.

„Ние сме на овој проект 20 години и потрошивме 600 милиони евра за него. Ова е најпроучениот проект за литиум во светот“, тврди Блевит.

Блевит повтори некои од изјавите на Шолц и Шефчовиќ, имено дека рудникот ќе биде изграден и ќе работи не само според стандардите на ЕУ, туку и „највисоките стандарди во светот“. Но, активистите се решени да го засилат притисокот.

„Тие велат дека жртвата вреди, а ние не се согласуваме“, рече Живковиќ. (Politiko)