Војната во Украина ја откри „долгата рака“ на Кремљ врз Бугарија

СОФИЈА — „Да не стоиме поделени. Време е да се каже: Бугарија е обединета“, рече премиерот Кирил Петков пред толпата собрани на споменикот на Шипка на 3 март, денот кој за Бугарите го означува крајот на вековното отоманско владеење. Како одговор, група проруски симпатизери и поддржувачи на екстремната десница, некои од нив веејќи руски знамиња и извикувајќи „Русија“, го исвиркаа неговиот повик за единство, па дури и фрлаа снежни топки кон него.

Споменикот се наоѓа во живописен планински премин, историско бојно поле за време на Руско-турската војна, каде што руската армија, потпомогната од бугарските доброволци, одби голем напад на Османлиите во летото 1877 година. И покрај повиците за бојкот на празникот во знак на солидарност со Украина, бидејќи често се смета за комеморација на блиските врски меѓу Москва и Софија, Петков сепак се искачи до врвот, само за да биде пречекан со снежни топки. Навредувањето  беше очекувано.

Бугарија со години игра внимателна двојна игра, обидувајќи се да се балансира меѓу Истокот и Западот и да не ја налути Москва. Додека руската инвазија на Украина на 24 февруари ја обедини Европа во осудата на војната, конфликтот ги влоши старите поделби во бугарската политика и општество.

Само неколку дена по борбите во Украина, Петков мораше да го отпушти својот министер за одбрана – поранешен бригаден генерал – кој го папагализираше описот на претседателот Владимир Путин за конфликтот како „операција“ наместо „војна“ и предложи Бугарија да остане неутрална, иако е членка на НАТО. Иако Петков дојде на власт во декември ветувајќи дека ќе зацрта позападна патека, тој сè уште треба да владее во коалиција со Социјалистичката партија – наследничка на поранешните комунисти поврзани со Москва – кои бегаат од санкционирање на Путин.

Ако сето ова не беше доволно проблематично за новиот лидер, Бугарија е исто така преплавена со проруски дезинформации кои вината за инвазијата на Украина ја префрлаат на САД. Во справувањето со односите со Русија, но и со сопствената јавност, Петков се движи низ лавиринт.

Врските меѓу Русија и Бугарија – членка и на ЕУ и на НАТО – се длабоки, а земјите споделуваат историски, верски и културни врски. За време на комунизмот, ултра блискиот сојуз на Бугарија со Москва доведе до тоа да биде наречена „шеснаесеттата република“ на Советскиот Сојуз. Дури и по падот на Железната завеса, многу луѓе со врски со стариот поредок и неговите тајни служби продолжија да бидат дел од политичкиот естаблишмент на Бугарија. Распространетата висока корупција и олигархиските врски со владата ѝ дозволија на Москва дополнително да ги искористи тие врски.

Поради руското влијание во Бугарија, некои ја гледаат балканската земја како Тројанскиот коњ на Москва во ЕУ.

„Нивото на руско влијание во Бугарија е неспоредливо и ја прави земјата прилично ранлива“, рече Руслан Стефанов, програмски директор во Центарот за проучување на демократијата со седиште во Софија. „Конфликтот ги донесе овие стари поделби на линија на фронт“.

Партиите од целиот политички спектар имаат тенденција да се насочуваат кон темите поврзани со Русија и не прават ништо што би можело да го налути Кремљ. Поранешниот премиер на земјата, Бојко Борисов, кој доминираше со бугарската политика во поголемиот дел од изминатата деценија, ја совлада уметноста на одење по јаже околу лојалноста кон ЕУ и НАТО од една страна и одржувањето на пријателски односи со Путин од друга страна. Во 2010 година, кога Путин ја посети Софија, тој не само што потпиша договор за гас – подоцна суспендиран – туку ја напушти земјата со двомесечно кученце, кое ќе прерасне во огромно каракачанско овчарско куче, специјален подарок од Борисов.

Енергијата долго време беше клучна точка на руската поддршка, а Петков инсистира на тоа дека какви било дополнителни санкции наметнати против Русија поради Украина ќе мора да ѝ обезбедат изземање на Бугарија од ограничувањата за купување нафта и гас. Западните дипломати долго време се жалат дека руските енергетски гиганти, како „Лукоил“ и „Гаспром“, имаат преголемо влијание во Бугарија и спречуваат вистинска диверзификација. Софија, на пример, во текот на многу години беше обвинета за одолговлекување на изградбата на интерконекторот за гас на грчката граница што ќе ѝ овозможи на југоисточна Европа да ја прекине зависноста од Русија и да испорача цевки низ Турција од Азербејџан, Блискиот Исток и Централна Азија. 

Црвени линии на Црвениот плоштад

Неколку дена пред театралното прикажување на руската поддршка на Шипка, Петков го разреши министерот за одбрана Стефан Јанев, откако тој  даде контроверзни изјави за нападот врз Украина. Забелешките на Јанев предизвикаа бес на социјалните мрежи и доведоа до повици за негова оставка, но ова не беше првпат неговите забелешки да предизвикаат контроверзии. Минатата година тој зборуваше против стационирање на војници на НАТО во Бугарија и во јануари ги советуваше Бугарите да не ги читаат известувањата на странските медиуми за растечките тензии меѓу Русија и Украина кои доведоа до инвазијата.

Иако Петков јавно ја осудуваше војната, тој се најде во непријатна позиција во однос на неговите социјалистички сојузници. Внатрешните коалициски препукувања, исто така, избија набргу откако Путин го започна својот напад врз Украина на 24 февруари. По повеќечасовни дебати, социјалистите не го поддржаа делот од декларацијата што се однесува на санкциите. Единствената друга партија која не ја потпиша декларацијата беше Преродба, екстремно десничарска партија и моментално еден од најгласните поддржувачи на Кремљ. Не е изненадувачки што Костадин Костадинов, лидерот на партијата, го носи прекарот „Копејкин“, по руската монета.

„Она што го гледаме сега е директно излезено од книгата на Кремљ“, рече Стефанов. „Русија стана непреминлива црвена линија за владејачката коалиција“.

Во 2016 година, невладината на Стефанов објави студија, наречена „Кремљска игра“, која го опиша опсегот на руското влијание во земјата, проценувајќи дека инвестициите поврзани со Москва сочинуваат повеќе од 20 отсто од бруто домашниот производ на земјата. 

И додека тензиите во владејачката коалиција се високи, политичките набљудувачи не очекуваат сериозни турбуленции за кабинетот.

„Мислам дека социјалистите не би го однеле ова до крајност“, рече Димитар Бечев, предавач на Оксфордската школа за глобални и области за студии. „Тие се свесни дека уште едни избори може дополнително да ја намалат нивната поддршка“.

Во петокот Бугарија заедно со Летонија, Литванија и Естонија протераа вкупно 20 руски дипломати. Во меѓувреме, руската амбасадорка во Софија го предупреди кабинетот да не испраќа никаква воена помош, поради брзото влошување на односите меѓу амбасадата и бугарските власти.

Ова прашање за воена помош го става Петков на раскрсница: основната позиција на Софија е дека ќе му даде хуманитарна помош, но не и оружје на Киев. Сепак, американскиот секретар за одбрана Лојд Остин му се придружи на Петков во саботата за да го објави формирањето на мултинационална борбена група од до 1.000 војници на НАТО во Бугарија.

Претседателот Румен Радев, поранешен командант на воздухопловните сили, првично номиниран од социјалистите кога ја презеде функцијата во 2017 година, исто така се чини дека се држи до пристапот „држи ја главата надолу“ кога станува збор за Русија. За разлика од Јанев,  Радев не се колебаше да го нарече рускиот напад врз Украина војна ако и брзо го осуди.

Сепак, од инвазијата на 24 февруари, тој внимателно ги избира зборовите за конфликтот и често прибегнува кон двосмислена реторика. Тој изрази загриженост за влијанието што санкциите против Русија би можеле да го имаат врз бугарската економија, точка на разговор што често ја повторуваат социјалистите.

„Радев е добар барометар за ставовите на јавноста“, рече Бечев. „Тој успеа да ја најде средината помеѓу искажувањето критики, но без антагонизирање на неговите проруски поддржувачи“.

Радев, кој беше реизбран за втор мандат во ноември минатата година, се најде во жешко минатата година кога за време на изборната дебата во ноември го нарече Крим како „руски“, забелешка што некои аналитичари ја сметаа за обид да се додвори на проруските гласачите. Неговиот коментар предизвика критики и ја принуди неговата канцеларија да објави неколку изјави во кои се изјавува дека анексијата на Крим е „кршење на меѓународното право“.

Петков остро ја осуди руската инвазија, но сепак требаше да направи некои отстапки за коалиционите сојузници. Бугарија брзо го затвори небото за руските авиони, но се двоуми дали да дозволи војници на НАТО на нејзина територија, како и другите. Софија му понуди хуманитарна помош на Киев, но не и оружје.

Паѓање во немилост

Бесот предизвикан од војната, исто така, охрабри некои прогресивни и прозападни гласови да ги обноват барањата за отстранување на спомениците од комунистичката ера со врски со Русија. Некои повикаа на преместување на споменикот на Советската армија, обележје во срцето на Софија, подигнат за да го одбележи ослободувањето на Софија од страна на советската армија за време на Втората светска војна. Неколку истакнати јавни личности дури протестираа поради статусот на 3 март како национален празник и предложија да се замени со друг важен датум во бугарската историја.

„Означувањето на 3 март за национален празник е срам за нашиот национален идентитет“, вели Ивајло Дичев, бугарски културен антрополог, во отвореното писмо до владата.

Сепак, многу Бугари имаат тенденција да ја гледаат Русија многу поволно – Бугарија е земјата каде што Москва добива најголем рејтинг – 73 проценти, според анкетата на Pew Research од 2019 година. Бечев ги опишува обичните Бугари како „некои кои ја поддржуваат ЕУ, возат ‘фолксваген’, но имаат поволен поглед кон Русија“.

Пламен Стајков, 49-годишен електричар од Софија, рече дека тој не мора да биде „обожавател на Путин“, но дека се восхитува на партијата Преродба што го поддржува Кремљ. Тој е убеден дека САД ја испровоцирале војната во Украина.

„По две години од таканаречената пандемија – кој е најдобриот начин да се заработат пари – да се продава оружје“, рече тој.

Стајков не ја одобрува одлуката на Бугарија да ги поддржи санкциите на ЕУ против Русија и стравува од реперкусии од Москва.

„Овој кабинет нѐ принудува да се вмешаме во војна“, рече тој. „Тие се странски платеници. Кои сме ние да воведеме санкции против Русија? Тие имаат право да се бранат“, рече тој. „Кога ќе ги намалат гасот и нафтата, што ќе правиме?

На социјалните мрежи, поделбите се длабоки, а емоциите се високи. Покрај сликите на профилите украсени со сините и жолтите бои на украинското знаме, многу руски тролови навиваат за Путин и ги повторуваат поентите на Кремљ за војната која тие ја опишуваат како „специјална воена операција“ или теориите на заговор, дека конфликтот бил испровоцирани од САД, или дека Вашингтон му помогнал на Киев во развојот на биолошко оружје. Бугарија со години е плоден полигон за руска пропаганда и теории на заговор.

„Долго време го доживуваме товарот на руската пропаганда. Значи, постои цврста основа каде што сега цветаат теориите на заговор за војната“, рече Стефанов. „Најлошиот дел е што многу Бугари кои ги консумираат дезинформациите дури и не ги доведуваат во прашање“.

Сепак, експертите предвидуваат дека војната на Кремљ во Украина би можела да ги натера умерените проруски симпатизери да ја преиспитаат својата лојалност. Неодамнешната анкета, спроведена од софиската агенција „Алфа рисрч“, покажува дека само четири дена откако Русија ја нападна Украина, одобрувањето на Путин падна на 32 отсто, во споредба со 55 во јули 2021 година.

Боријана Димитрова, управен партнер на агенцијата, рече дека популарноста на Путин во Бугарија ќе доживее сериозен удар.

„Бугарите го гледаат Путин како храбар, силен, решителен лидер кој е подготвен да го предизвика Западот и САД како светска сила“, рече Димитрова. „Но, инвазијата на Украина е  директен напад врз Европа и многумина ќе го видат ова како закана“. (Политико)