Универзалните вредности и котелот на војната

Пред седумдесет и пет години, земјите-членки на Обединетите нации на состанокот во Париз ја усвоија Универзалната декларација за човекови права. Тоа не беше обврзувачки закон, само изјава на принцип. Но, тоа беше првата декларација што го вгради античкиот морален идеал за човечка еднаквост во новата архитектура на меѓународното право, воспоставена како одговор на геноцидниот национализам кој остави голем дел од светот во урнатини по Втората светска војна.

Овој нов морален универзализам н\ замоли да го свртиме грбот на нашата инстинктивна пристрасност за членовите на нашето сопствено племе. Не бараше да погледнеме покрај истакнатите разлики – раса, вероисповед, пол, класа, национално потекло, јазик – и да размислиме за нашата заедничка човечност. Но, многумина во тоа време се прашуваа дали сме способни за таков радикален експеримент. Како што забележа Хана Арент во 1948 година, „Изгледа дека човек кој не е ништо друго освен човек, ги изгубил самите квалитети што им овозможуваат на другите луѓе да го третираат како ближен“.

Беспомошните затвореници од Аушвиц-Биркенау открија дека нивните тврдења како човечки суштества – за сожалување и пристојност, а камоли за права – не значат ништо за нивните мачители. Само доколку таквите беспомошни луѓе имаат држава која ќе ги заштити, тврди Арент, тие би биле безбедни. Универзалното човечко суштество во сите нас би имало „право да има права“ само ако сите ги уживаме заштитата на граѓанството.

До 1989 година, утописките надежи на декларацијата беа ограничени главно на Запад. Поранешните колонијални народи никогаш не бea дел од првичните преговори што доведоа до декларацијата, а во раните децении на Движењето на неврзаните, тие генерално негодуваа на западните критики на нивните нови режими.

Во меѓувреме, националните држави низ советската империја целосно го оспоруваа легитимитетот на декларацијата на ОН. СССР и неговите сателити се воздржаа од првичното гласање, верувајќи дека социјалистичките права што тие ги застапуваа се супериорни во однос на индивидуалните права наведени во декларацијата. Дури по уривањето на Берлинскиот ѕид во 1989 година, стана возможно да се верува дека целиот свет конечно го прифати моралниот универзализам.

Се разбира, таквиот оптимизам денес изгледа безнадежно наивно, со оглед на ситуацијата во Украина, Блискиот Исток, Судан, Мјанмар и на други места. Правната архитектура изградена по 1945 година за да се спречи повторувањето на нашето варварско минато се чини дека е во урнатини. Војната на Русија против Украина ја прекршува самата Повелба на ОН; основачката повелба на Хамас експлицитно повикува на елиминација на еврејскиот народ; и израелското бомбардирање на Газа изгледа сурово и немудро – дури и ако ги заобиколи обвинувањата за воени злосторства според Женевската конвенција.

Но, обвинувањето за оваа состојба на претходните и сегашните лидери може да прикрие поголема вистина: дека моралниот универзализам на човековите права бара од повеќето човечки суштества повеќе отколку што можат да управуваат. Секој што не е Палестинец, Евреин или Израелец треба да смета дека моралниот универзализам е релативно лесна дисциплина; сепак размислете како светот се подели на ригидни кампови додека се одвива катастрофата во Газа.

За оние кои живеат низ сегашниот кошмар, покажувањето универзалистичка емпатија изгледа како нешто што не е почеток. Од една страна, од народот кој живее со сеќавањето на предците за холокаустот не може да се очекува ништо друго освен да се плаши од злосторствата на Хамас на 7 октомври. Да се бара одмазда – или барем повторно да се воспостави одвраќање со огромна воена реакција – е само премногу човечки. Од друга страна, од народот кој е потомок на бегалците истерани од Мандатот на Палестина во 1948 година, и кој сега е под континуирано бомбардирање со недели, не може да се очекува да се поврзе со каква било болка или гнев освен нивната.

Ако има поука во сето ова, тоа не е да се отфрли моралната интуиција што ги заснова човековите права. Погледнете внимателно и ќе откриете дека сочувството и емпатијата се отпорни како суровоста и одмаздата, дури и меѓу оние кои се заробени во котелот на војната. Ќе видите израелски и палестински морални универзалисти кои сè уште се посветени на мир со правда. Тие се оние кои го оправдуваат чувството во основата на Универзалната декларација.

Извонредна карактеристика на овој катастрофален конфликт, кој се протега уште од 1948 година, е тоа што никогаш немало недостиг на морален универзализам од ниту една страна. Вистинскиот проблем не е отсуството на емпатија или сочувство меѓу оние кои се фатени во конфликтот (иако неодамнешните настани секако ги искршија овие морални ресурси). Наместо тоа, тоа е присуството на малигни, убиствени спојлери од двете страни. Судбината на двајца водачи кои навистина постигнаа мир – Израелецот Јицак Рабин, убиен од еврејски екстремист; и Египќанинот Анвар ел Садат, убиен од исламистичките фанатици – беше моќна пречка дури и за оние кои знаат дека мирот е единствениот остварлив пат за нивниот народ.

Освен ако не признаеме дека заедничката визија на Рабин и Садат умрела со нив, моралното писмо на Универзалната декларација останува валидно во нејзиното инсистирање сите човечки суштества да страдаат подеднакво. Мирот сè уште може да се постигне преку взаемно признавање на болката и загубата, но не додека расипувачите на двете страни – доселениците кои дивеат на Западниот Брег и ја водат владата на Бенјамин Нетанјаху кон анексија и експропријација, и џихадистичките милитанти кои не сакаат ништо друго освен да го уништат Израел – се победени.

Самиот морален универзализам нѐ обврзува едноставно да ја препознаеме хуманоста на другите и реалноста на нивното страдање. Универзалната декларација ни кажува дека треба да ги почитуваме правата на другите и да се погрижиме тие да не се прекршуваат. Но, тоа не ни кажува како. За тоа мора да се занимаваме со политика, каде што се наметнуваат тешките избори.

Тоа нè враќа на Арентовата критика на моралниот универзализам – дека во отсуство на држава со овластување да ги признава и поддржува правата, човекот е „ништо освен“ човечко суштество. По оваа логика, решението со две држави на Блискиот Исток е единствениот пат кон мирот и правдата, бидејќи државноста е единствениот гарант за универзалните човекови права. Само преку две држави може да се поразат расипувачите – и конечно да победи моралниот универзализам на декларацијата на ОН.

(Мајкл Игнатиеф, професор по историја и почесен ректор на Централноевропскиот универзитет во Виена, е поранешен канадски политичар. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)