Тешко се наоѓаа учители да го спроведат планот за бугаризација

Дефицитите во наставниот кадар не обезбедија успех напорите на бугарското раководство кон образованието. А национализацијата само селективно допре до македонската младина

Дека во Софија постепено се обликувале плановите и идеите за национализација на Македонија во нивна полза, говори и фактот што воспоставувањето на таква политика е дури во пролетта 1916 година, неколку месеци по освојувањето на териториите што требало да се бугаризираат, а не порано пред да влезе во војната.

Во март 1916 година, Министерството за образование првично нареди дека соодветните наставни области треба да создадат целосен именик на локалното население и дека сите згради на областа и заедницата што се користат за училишни цели и сите културни институции (театри, библиотеки итн.) да бидат регистрирани.

Откако повеќето несрпски образовни институции веќе беа затворени под српска власт, Бугарите сега ја запреа работата на преостанатите училишта, со исклучок на неколкуте аромански и некои турски институции, и ги користеа испразнетите згради за национални бугарски училишни операции. Наставната содржина беше непогрешливо насочена кон „националното образование“, односно сè повеќе се зголемуваше бројот на часови по бугарски јазик и локална историја (бугарска историја и географија) за сметка на цртање, гимнастика итн.

Сепак, беше тешко да се собере доволно наставен кадар. Од една страна, многу непотребни и обучени работници веќе биле испратени во новопридобиените тракиски области во 1913/14 година, од друга страна, само неколку учители покажале интерес за настава во македонско основно училиште.

По Балканските војни, српската администрација веќе мораше да прибегне кон несрпски учители од османлиската ера за наставниот кадар во Македонија, под услов тие да ги србизираат нивните имиња и да посетуваат курсеви за преквалификација во Белград. По правило, тие тогаш најчесто се користеле во замена за српски учители во стара Србија. Меѓутоа, секој што ќе се спротивставеше на ова беше депортиран во Бугарија. По 1915 година, бугарското Министерство за образование можеше делумно да се врати на овие учители. Многу учители кои беа принудени да емигрираат во годините пред Бугарија да влезе во војната се вратија во своите стари училишта. За жал, потеклото на вработените учители ретко се забележувало во платните списоци на скопската училишна инспекција од 1916/17 година, но може да се претпостави дека многумина потекнуваат од Македонија. Наставниците кои биле испратени од Стара Бугарија главно служеле една година во окупираните области.

Со законот од 1 јануари 1917 година за благосостојба на училиштата, наставниот кадар и финансиските средства на поединечните институции уште повеќе биле предмет на Министерството за образование во Софија. Тоа презеде зголемени иницијативи за да ги охрабри училиштата максимално да ги користат државните и локалните фондови кои им се достапни, а во исто време уште повеќе се обидува да го контролира користењето на таквите средства.

До 31 март 1916 година, беа формирани вкупно 46 урбани и 69 селски училишта низ областа МВИО, во кои беа вработени 274 наставници. Во летото 1916 година биле отворени гимназии во Скопје и во Битола. Властите, исто така, успеаја постепено да го зголемат бројот на училишта и ученици, но како што продолжи војната, зголемениот број на наставни објекти не можеше да биде исполнет или тоа можеше само во ограничен обем. На пример, во писмо до министерот за образование на 2 септември 1918 година, Окружниот училишен инспекторат Битола се пожали дека училиштата во градовите може да се одржуваат, но во селата значителен број објекти не може да се екипираат. Во многу училишта во земјата наставата се одржуваше само неколку месеци годишно, веројатно поради обврските на учениците за сеидба и берба.

Покрај кадровскиот проблем, се појавија и правни потешкотии. Во отоманско време, повеќето училишта биле регистрирани под црковно спонзорство. Егзархијата можела самостојно да располага со овие и со објектите што им припаѓале и да стекне нови поседи. Меѓутоа, во бугарското кнежевство училишниот систем се разви поинаку. Таму, училишната област беше доделена на државата, односно соодветните згради беа државна или општинска сопственост. Според волјата на Министерството за образование, ова сега требаше да се воведе и во Македонија, што пак предизвика соодветни протести кај егзархиското раководство, кое, сепак, остана неефикасно.

Уште во септември 1915 година, министерот за образование Петар Пешев презентираше предлог-закон за воспоставување на единствен систем на основно училиште на териториите што треба да се „ослободат“, со кој се предвидуваше државата да го преземе образовниот суверенитет над поранешните црковни институции. Во јануари/февруари 1916 година сите училишни згради биле предадени на државата или на бугарските културни и образовни институции. Потоа, во мај 1916 година, Министерството издаде циркуларно писмо до општинските и училишните власти во новите територии, со наредба да се евидентира целиот имот на црковните училишта. Државната комисија составена од постари функционери од Министерството за образование и МВР тогаш одлучуваше за понатамошно распоредување. Повторно имаше протести од црковното раководство. Сепак, до крајот на војната не беше најдено задоволително решение, па така сопственичките барања останаа нерешени.

Сепак, ефективноста на кампањата за бугаризација во училишното работење мора да се оцени со голема претпазливост. Како и во годините на османлиското владеење, густината на наставните институции, особено во руралните средини, остана целосно несоодветна. Дополнително, зачудувачките дефицити во наставниот кадар не обезбедија соодветна настава во постојните институции. На тој начин, напорите на бугарското раководство кон образованието, а во исто време и национализацијата, само селективно допреа до македонската младина.

За време на Балканските војни, бугарските интелектуалци се вклучија во колективен ентузијазам за војување, но беа порезербирани во однос на влегувањето во Првата светска војна во 1915 во сојуз со Централните сили и Османлиите

На крајот на март 1917 година, бугарскиот министер за образование Пешев уште еднаш во циркуларно писмо експресно ја истакна улогата на основните училишта, кои го задржаа роднинскиот дух и јазикот во долгите години на „покорувањето“ и создадоа поволни услови за ослободување од страна на победничките бугарски раце. Меѓутоа, сега беше неопходно зголемено проширување на средните училишта. Но со оглед на недоволниот број и квалитет на постоечките основни училишта, тоа беше илузорно. Исто така, имаше прекини во работата на училиштата како резултат на епидемии и недостаток на јаглен особено во зимата 1917/1918 година.

Посиромашните заедници и државата, која стануваше сè позадолжена како резултат на војната, обично немаа потребни средства за градење повисоки класи. Исклучок беа неколку специјални училишта, како деловните училишта за жени во Скопје и Тетово, кои беа новоформирани за време на светската војна,и  кои беа наменети да служат за долгорочно унапредување на земјоделството и за кои беа распоредени учители од стара Бугарија.

Паралелно со развојот на бугарската мрежа на основни училишта, беа основани и други културни институции, но тие беа во голема мера ограничени на поголемите градови. Тоа беа добротворни организации или читателски друштва на кои им беше обезбедена само национална бугарска литература.

Овде може да се идентификуваат две цели што ги следеше бугарското раководство. Во текот на тековната, крвава војна и растечкото разочарување на војниците и цивилите, фокусот беше ставен на промовирање на „патриотска жртва“. За време на Балканските војни од 1912/13 година, бугарските интелектуалци се вклучија во колективниот ентузијазам во контекст на војување, но тие покажаа малку резервирана позиција во 1915 година, што беше резултат на не општо прифатениот сојуз со Централните сили и Османлиите. Меѓутоа, во исто време, реакцијата на населението во никој случај не одговараше на ентузијазмот за војна од 1912 година.

Затоа, владата се трудеше да го подигне „националниот дух“ на војниците преку активни културни политики во оперативната армија. И ова сè повеќе беше насочено кон македонските регрути од „ослободените области“. Во командата на армијата беше формиран посебен оддел за култура уште во Првата балканска војна. Ова беше одговорно, меѓу другото, за спроведување на воена цензура, обезбедување „соодветна“ литература и написи во печатот за војниците на фронтот, поддршка на училишниот систем, отворање книжарници и читални, фронтовски театри на окупираните територии и назначување војска уметници и фотографи до штабовите, да ја користат уметноста и културата во документирањето на војната.

За овие задачи биле користени и бугарски научници; делумно за „фронтовски читања“. Во штабовите на армиите беа поставени соодветни пододделенија. Персоналот на 11. дивизија бил особено активен во изборот и дистрибуцијата на „народната“ литература, при што старите српски мапи или книги повремено се реинтерпретирале како бугарски. Во 1917 година дури за војниците била составена книга за национална историја од комисија формирана специјално за оваа намена од Генералштабот. (Продолжува)