Советите ја омаловажуваа борбата на партизаните

Генерал Жданов не сакаше југословенските единици да учествуваат во ослободувањето на Белград. Тој не беше во состопјба да разбере што значи тоа за нас, пишува Коча Поповиќ. Советите го омаловажуваа војувањето на југословенските комунисти од 1941 до 1945 година, му одземаа секаква важност

Само кога Жданов виде од прва рака дека отпорот на Германците е многу посилен отколку што претпоставуваше, се согласи дека и нашите единици треба да учествуваат во борбата, напиша Коча Поповиќ во 1948 година, кога односите на Југославија со СССР беа исклучително затегнати. Во неколку продолженија ќе пренесем избор од пишаното наследство на овој голем интелектуалец и партизански генерал, кое е дел од Легатот на Коча Поповиќ и Лепосава Перовиќ, чувано во Историскиот архив на Град Белград, и се однесува на настани како што е крајот од Втората светска војна, судирот со СССР и смената на српските либерали. Автор на овој текст е познатиот хрватски историчар Тихомир Понош, а е објавен во хрватскиот магазин „Новости“.

Како француски студент и поклоник на француската култура, видливо скромен, Коча Поповиќ со децении остана запаметен што не се одвојуваше од неговиот „спачек“. Со него доаѓаше во Собранието на Југославија. Кога се одбележуваше 30-годишнината од една од најголемите битки на Титовите партизани во Втората светска војна, познатата Битка на Сутјеска, на Тјентиште во 1973 година, Коча Поповиќ, легендарниот командант на Првата пролетерска ударна бригада, и на Сутјеска дојде со својот „спачек“ и спиеше во шатор со неговите борци. Коча, кој живееше скромно и гордо возејќи го својот „спачек“ не ни помисли да побара од општеството и државата „да му обезбедат превоз и соба со туш“.

* * * * *

Февруари 1945 и упадот во источна Босна очигледно беа тешки за југословенската армија. Не само поради големите напори, туку и затоа што сѐ се одвиваше „без соодветно снабдување“. Дури „без соодветна евакуација на ранетите. Без доволно превозни средства, артилеријата  беше префрлена во кочии, но и тука имаше големи тешкотии поради големиот процент на мртви коњи (недостаток на сточна храна), недостаток на муниција, слаба врска“.

Посебен проблем беше неискуството на војниците. Народноослободителната армија продре во Србија кон крајот на летото и почетокот на есента по тешки борби. Тоа беше стратешка одлука, и имаше најмалку две причини за тоа. Едниот е спојувањето со советската Црвена армија и заедничкото спроведување на операциите за ослободување на Србија, во кои Црвената армија даде голем придонес. Втората причина е населението на Србија. Имено, по распадот на востанието во Србија во есента 1941 година, беше релативно мирно, што значи дека во него имаше многу млади луѓе кои не беа мобилизирани или не се приклучија на ниту една од многуте завојувани војски. Овој човечки потенцијал беше исклучително важен за партизаните. За да постигнат политички, но и територијални цели, им требаше голема војска, многу поголема отколку што беше порано, а единствената што можеше да обезбеди голем број војници беше Србија. Западно од неа, особено во Босна и Херцеговина и Хрватска, огромен број луѓе беа вклучени во различни армии и ретко кој друг можеше да се мобилизира.

Последица беше масовната мобилизација во Србија кон крајот на есента 1944 година и почетокот на 1945 година, но повеќето од мобилизираните не поминаа задоволителна воена обука. Покрај тоа, партизаните го менуваат начинот на водење војна. Досега примарно партизанскиот, герилски начин на војување, беше заменет со класичниот режим на фронтот за кој дури и искусните единици, борци и команданти не беа доволно подготвени. Последица од сето ова беа големи загуби, особено на Сремскиот фронт. Во тоа време, на крајот на февруари 1945 година, мнозинството од Втората армија на Коча Поповиќ се состоеше од помалку искусни дивизии од Србија.

На сето ова Коча Поповиќ се осврнува во своите белешки. Во веќе споменатата анализа од 22 февруари, во делот „ситуацијата во нашите единици“ се забележува дека сите претрпеа големи загуби и „речиси без никакво искуство мораше (да бидат) фрлени во тешки борби“. Младите навистина беа испратени неподготвени во битка. „Војниците не го познаваат оружјето, не знаат како да нишанат, има чест застој на автом.(атското) оружје (зошто?)“, пишува Поповиќ и понатаму додава дека „борците можеа да научат да нишанат“.

И раководителите исто така претрпеа големи загуби, а тие млади луѓе не добија доволно помош од постарите. Поповиќ приговара и поради „отсуството на политичка работа“. Тој не го спомена политичкиот комесар, но јасно е дека оваа критика беше упатена против политичкиот комесар на Втората армија, Блаж Ломпар. Последица од сето ова е „заедничка апатија, заеднички морален пад и борбеност, губење на секаква перспектива“, а дисциплината е слаба. На многумина воопшто не им беше јасно зошто се бореа против Германците во почетокот на 1945 година. Карактеристичен и од гледна точка на обичен, неодамна мобилизиран војник, логичен став беше: „Зошто се борат против Германците кога ја напуштаат нашата земја?“

Вториот период изучуван во Историскиот архив на Град Белград се однесува на 1948 година и резолуцијата на Информбирото. Со оглед на важноста на овие настани за југословенските комунисти, Коча Поповиќ остави неочекувано малку записи. За југословенските комунисти, Втората светска војна и Народноослободителната борба, која прерасна во социјалистичка револуција, беа почетна точка на нивното владеење, а независноста на државата беше клучна за нивното владеење. Но, до раскинот со Советскиот Сојуз во 1948 година, Југославија беше најлојалниот следбеник на Сталин и сталинистичкиот СССР. Југославија беше јасно сталинизирана земја, таков беше стилот на владеење на КПЈ, и во тоа отиде подалеку од другите земји што станаа или, како Чехословачка, само што станаа целосно советски земји. За југословенските комунисти, раскинот со Советскиот Сојуз и Сталин беше уште еден херојски период. Првото беше клучно за создавање на државата, второто беше клучно за еманципацијата на партијата, и следствено на државата. По посетата на Милован Ѓилас, Едвард Кардељ и Владимир Бакариќ на Москва во февруари 1948 година, стана јасно дека многу работи не се во ред во односите меѓу двете земји и партиите.

По посетата на Милован Ѓилас, Едвард Кардељ и Владимир Бакариќ на Москва во февруари 1948 година, стана јасно дека многу работи не се во ред во односите меѓу двете земји. Сталин ја понижи југословенската делегација искористувајќи ги против неа југословенските амбиции во надворешната политика

Сталин ја понижи југословенската делегација искористувајќи ги против неа југословенските амбиции во надворешна политика поврзани со можна балканска федерација, испраќање војници во Албанија и улогата на југословенските комунисти во граѓанската војна во Грција, и на сето тоа и го придодаде и недостатокот на координација со надворешната политика со советската надворешна политика. Кон крајот на февруари, Советскиот Сојуз го засили притисокот врз Југославија и одби да го продолжи трговскиот договор. Односите меѓу двете земји и партиите ги дискутираше Политбирото на Централниот комитет на КПЈ на тајна седница на 1 март, кога за првпат се постави прашањето за политиката на СССР и појавените „идеолошки разлики“. На таа седница, Политбирото заклучи дека политиката кон Советскиот Сојуз останува иста, но и „дека сме должни да бдееме на интересите на нашата земја“. Советската амбасада во Белград наскоро дозна за тајната седница на Политбирото. Членот на Политбирото Сретен Жујовиќ – Црни го информираше амбасадорот Лаврентиев за сѐ. Поради приврзаноста кон Советите и соработката со нив,Жујовиќ заврши во затвор, од кој беше ослободен во 1950 година, а потоа делумно рехабилитиран, па дури по падот на Александар Ранковиќ во 1966 година, повторно беше примен во партијата. Следните важни датуми беа 18 и 19 март 1948 година – за само два дена, Советскиот Сојуз ги повлече сите свои цивилни и воени инструктори од Југославија.

Поповиќ остави белешка за тоа. Него на 18 март во 14 часот го посетил Баркив, задолжен за воени инструктори. И „се задржа 15 минути. Ми рече дека по наредба на министерот заминуваат. Тој исто така ми ја кажа официјалната формулација за тоа: нељубезен однос кон сов.(етските) советници, што го прави нивното понатамошно задржување овде нецелисходно. Тој во разговорот рече дека очигледно имало други, подлабоки причини“. Тие 15 минути беа сосема доволни за Поповиќ и Баркив да разговараат за политички помалку важни, но не толку неважни животни прашања. Баркив побара од Поповиќ да му ја предаде својата вила на Сидорович (советското воено аташе во Југославија), и рече дека „мисли дека не му треба никакво испраќање“.

На 20 август 1948 година, Поповиќ напиша белешка „од разговор со П“ (не е јасно кој е П). Во втората точка од таа белешка, тој открива дека сериозни разлики помеѓу Советите и Југословените постоеле дури и за време на војната, во врска со водењето големи и клучни воени операции. Поповиќ пишува дека „генералот Жданов не сакаше нашите единици да учествуваат во битките за ослободување на Белград“. „Политичката страна на целата работа воопшто не го засегаше, тој воопшто не беше во состојба да ја разбере…“

Учеството на Црвената армија во борбата за ослободување на Југославија беше важна точка во конфликтот меѓу Тито и Сталин. Советската страна удри таму каде што југословенските комунисти беа најгорди – на нивниот воен пат. Советите го омаловажуваа војувањето на југословенските комунисти од 1941 до 1945 година, му одземаа секаква важност, а во тоа ѝ секундираа другите комунистички партии собрани во Информбирото, чии воени биографии честопати едвај беа вреди да се споредат со воената биографија на КПЈ. Покрај тоа, Москва ги обвини југословенските комунисти за негирање на ослободителната улога на Црвената армија во Југославија.

Во третата точка од белешката, Поповиќ се осврнува на улогата на Црвената армија во Југославија и за тоа што го зборуваат „новопечените теоретичари на речиси сите партии од земјите на народната демократија“. Поповиќ пишува за нив дека „тие ја нагласуваат ослободителната улога на Црвената армија подоцна, кога тоа веќе се случило. А ние ја нагласувавме тогаш за време на борбата, сојата борба. Тие ја истакнуваат, подоцна со зборови. А ние го нагласувавме тоа тогаш, во борба, на дело. Па кое од овие две нешта претставува поголемо признание за Црвената армија?“ Очигледно му пречело многу што партиите кои едвај да се бореле во Втората светска војна сега да ѝ држат лекзии на КПЈ, која се искали во војната.

„Ние тогаш докажавме, во акција, за време на борбата, дури и во време кога Црвената армија беше во тешка положба, дека веруваме во неа – јасно, затоа што верувавме во СССР, во ослободителната улога на неговата војска… Тие ни велат: да, можевте да го постигнете тоа тогаш и тогаш, бидејќи Црвената армија претходно го постигна ова и тоа тогаш и тогаш … Дали е тоа точно? Тоа е точно. И тогаш која е разликата помеѓу нив и нас? Во тоа што ние го тврдевме и извлековме практични последици од тоа тогаш, а што тие го тврдат сега, бидејќи во нивно време тие не извлекоа никакви практични консеквенци од нивниот тогаше став. Тоа е едно. Второ, тие не гледаат дека со такво негирање тие самите си скокаат во сопствените усти. Затоа што, ако сите наши успеси треба да се толкуваат врз основа на успехот на Црвената армија – што е сосема точно – тогаш зошто тоа не важи и за нив?“, пишува Коча Поповиќ. (Продолжува)