Што е, а што не е биткоин
БЛАЖЕ АРИЗАНОВ
Биткоин е складиште на вредност; и уште повеќе, биткоин е алтернативен порамнувачки слој, за побивање кој кому му должи во глобализираниот банкарски систем и за испорачување вредност (валута) онаму кадешто треба
Ајде прво да почнеме и да кажеме што не е биткоин.
Биткоин не е она нештото за што чичко ти те прашува – што можело ако во него ставиш педесет евра да ти заработи 250 евра.
Биткоин не е валута. Технички не постои такво нешто како на пример 1 биткоин. Еден биткоин е парцијална репрезентација на мрежата Биткоин. Но паметните инженери знаеле дека ваквиот концепт не е баш интуитивен за разбирање од масите и затоа дозволија биткоин да биде изразен количински со тоа што го расплинија биткоинот на помали делови на пример сатоши (1 биткоин = 100.000.000 сатоши).
Што е биткоин?
За да разбереме што е биткоин треба да имаме помалку познавања од дистрибуирани системи, а малку повеќе од финансиска историја.
Биткоин е решение. Решение на еден битен проблем што нѐ мачи дури од 1825 година.
Што се случи во 1825 година? Првата рецесија. Првата инстанца на бизнис циклус (business cycle), нешто што како концепт беше непознато дотогаш. Односно се случи првата финансиска криза што не беше предизвикана од војна или елементарна непогода. Финансиска криза во мирнодопски услови – луѓето беа запрепастени од гладта што навидум настапи во мирни услови, без очигледна причина. На збунетоста се придодаде и епидемијата од колера што се јави две години подоцна.
Што ја предизвика таа економска криза? Парижаните мислеа дека е заради корумпираноста на францускиот монарх. Гладта ги натера да излезат на улиците, се забарикадираа во колективи, фантазираа за утопија, за работнички раеви.
Што вистински ја предизвика економската криза? Не корумпираноста на кралот, туку одликите на банкарскиот систем. Пост-ефектите што се јавија после 1797 година кога Британија за прв пат го напушти златниот стандард за да ги финансира трошоците за време на наполеонските војни.
Некои сто години подоцна дојде Големата депресија. Зошто ја нарекуваат „депресија“? Заради тоа што е хронична, долгограјна состојба што никако не можеш да ја разрешиш.
Знаете што ја разреши Големата депресија и ја врати американската економија повторно во бум (периодот меѓу 1945-1970)?
Војната на војните, еден од накрвавите настани – Втората светска војна.
И ангажманот што резултираше од неа наречен Бретон Вудс систем (the Bretton Woods system). Во негова суштина беа доларот како резервна валута, каде сите валути се врзани за доларот, а доларот е врзан за златото и „џентлментски“ договор да се врши контрола на тековите на капитал од држава во држава (capital flight control).
Бретон Вудс делуваше како стега, барем површински. Делуваше ограничувачки на протокот на капитал во меѓународни рамки, на нерамнотежите што би ги предизвикувал, а со тоа и на бизнис циклусот. Барем така се претпоставуваше, теоретски. Централните банки беа клучниот фактор во оваа шема.
Но во сенките се случи нешто друго. Комерцијалните банки меѓу себе полека развија алтернативен систем на трансакции, што ги заобиколуваше стегите на Бретон Вудс. Систем базиран на кредитни облигации, егзотични кредитни ангажмани со кои тргуваа меѓу себе, си ги порамнуваа обврските една со друга. Облици на кредитни ангажмани непознати за централните банкари. Облици кои уште повеќе се интензивираа после пропаста на Бретон Вудс, кога Ричард Никсон го ослободи доларот од златото и го пушти во слободен оптек (fiat) за да ја финансира војната во Виетнам. Овој систем на езготични облици на трансфер меѓу банките, што не вклучува долар туку „долар“ (кредитни облигации кои почиваат на доларот) се познати како офшор долар или евро-долар систем (Euro dollar system). ). Систем формиран од милијардите долари што се прелеаја низ поствоена Европа во склоп на Маршаловиот план и други поствоени иницијативи.
Некои 80 години по Големата депресија и ете сме уште во една хронична депресија. Велам хронична поради тоа што е долготрајна, почна од 2007 година наваму – и уште не завршена.
Токму во истата година, намерно или не се јави првиот технички документ за биткоин протоколот (The Bitcoin whitepaper), како одговор на проблемите што го мачат финансискиот систем.
Да – проблемите што го мачат финансискиот систем.
Што е финансиски систем? Што е финансии?
Наједноставна дефиниција е – слоеви на апстракција поставени врз парите.
Нема да влегуваме во подетално образложување туку веднаш ќе споменеме дека двата најбитни слоја се:
– Трансакцискиот слој (transaction layer)
– Порамнувачкиот слок (settlement layer)
Трансакцискиот слој е површинскиот. Него го гледаш секој ден, имаш интеракција со него. Плаќаш со „Виза“ за неколку секунди – тоа ти е трансакцискиот слој. Што се случува кога одиш да пиеш кафе и плаќаш со картичка? Банката ти ја повлекува сумата и таа веднаш оди кај трговецот? Не. На многумина им е чудно кога ќе им кажам дека можеш да одиш да платиш за кафе и после можеш да се јавиш на банката што ја издала картичката и да ѝ кажеш дека си ги сакаш парите назад и дека ти ја немаш направено оваа трансакција, и дека навистина ќе ти ги вратат парите (chargebacks). Може да има од неколку дена до неколку месеци додека се пренесе сумата од твојата банка до банката на оној каде што си купил. Toa e бидејќи не се прави порамнување меѓу секоја индивидуална трансакција туку тоа се прави во серии, во блокови.
Трансакцискиот слој го сочинуваат милиони мали РЕВЕРЗИБИЛНИ трансакции. Значи дека трансакциите можат да бидат отповикани (chargebacks) и не се сметаат за конечни.
Порамнувачкиот слој е финалниот слој, каде после сите пребивања, дебит и кредит се решава нето-позицијата не ентитетот, дали должи или побарува. Она што легнало на порамнувачкиот слој е финално, нема отповикување
Порамнувачкиот слој е посложен. Се наоѓа во сенка. Повеќето не го разбираат како функционира. И е изложен на ризици и дефекти. Еден пример е Херштат ризикот (The Herstatt Risk), поврзан со порамнување меѓу интернационални валути, дефект што за прв пат се јави во 1974 и после се повтори во 1991 со пропаѓањето на Drexel Turnham Lambert и во 1995, со пропаѓањето на Barings. Херштад ризикот ги разоткри проблемите на постојниот во тоа време систем за порамнување наречен netting, што подоцна беше заменет со RTGS (Real Time Gross settlement) систем, за кој финансиската криза во 2009 разоткри дека и тој страда од еден сериозен проблем. Ќе си прочиташ за овие ризици во детали, битно е да се разбере дека колку е поглобализиран светот толку покомплексни релации има меѓу банките, и со тоа ризикот за масовни проблеми.
Што е во суштината на тие комплексни релации меѓу банките? Рековме погоре – кредитната валута„долар“. Не американскиот долар, локалниот долар што е во надлежност на Федералните резерви во САД, како што и секоја друга валута е во надлежност на локалната централна банка – туку офшор доларот (евро-доларот) што не е во надлежност на никој. Пукнатината во 2009 година е всушност трајна пукнатина, траен дефект на офшор доларот. Банките се вовлекоа во себе, системот е пореметен, не е способен да испорачува резервна валута за интернационални порамнувања, за глобалните економски и трговски текови. Проблемот стана поинтензивен и заради новонастанатите проблеми со репо пазарот, пазарот на меѓубанкарски колатерал.
Знам дека влегуваме во покомплексни муабети, но се трудам да го поедноставам колку што можам
Што се случи во 2009 година? Нешто се скрши. Нешто повеќе не беше исто. Системот за монетарна трансмисија и порамнување трајно се поремети.
Тука доаѓаме до суштина на муабетот – што е биткоин?
Не е валута. Не е пари.
Биткоин е складиште на вредност – донекаде. Зошто е складиште на вредност? Бидејќи сѐ повеќе индивидуи се согласуваат дека е складиште на вредност. Исто како и кај валутите. Доларот е вреден бидејќи сите се согласуваме дека е вреден. Но има една разлика. Кај доларот имаш контролори. Имаш Федерални резерви. Имаш неспособни централни банкари. Нив ги водат емоции. Незнаење. Или страв. Или идиотизам, како што беше случајот за време на Големата депресија во 1930-титее кога Одборот на Федералните резерви не ѝ одобри кредитна линија на најголемата и најкритичната комерцијална банка Bank of America врз база на антисемитизам (основачите на Bank of America беа Евреи), што после тоа предизвика домино ефект.
Кај биткоин согласноста за емитување и трансфер на вредност е алгоритамска. Се постигнува врз база на дефинираните правила на механизмот за согласност меѓу учесниците (нодовите-јазлите). Немаш тука антисемитски банкари – правилата за консензус и за нова емисија на биткоин важат исто за сите и се математички дефинирани.
Но што вистински е Биткоин?
Протокол за порамнување (settlement layer). Овој дел треба вистински да го разбереме. Еден од уникатните аспекти на биткоинот е дека го решава проблемот со двојното трошење (double-spending problem), што се среќава стриктно кај дигиталните валути. Што е двојно трошење? Ризикот дека дигиталната валута може да биде потрошена двапати. Како е можно тоа? Во дигиталниот свет не е тешко да пласираш, направиш копија од што било, па и од трансакција. Овој проблем се обидуваат да го решат централизирани организации, клиринг куќи, централни банки.
Тука е магијата на биткоинот – како регистар на трансакции ја користи блокчеин технологијата заедно со компјутерската техника наречена механизам за консензус – начин да се постигне согласнот околу нешто без посредништво или авторитет на централизирана организација. Секоја трансакција се пропагира до сите нодови, членови на мрежата, и се смета за конечна, финална, само ако е валидирана од сите членови. Значи ако јас потрошам биткоин, информацијата за таа трансакција ја добиваат сите членови на мрежата. Ако се обидам да го потрошам истиот биткоин уште еднаш, трансакцијата ќе ми биде одбиена, бидејќи секој еден поединец на мрежата веќе има регистрирано трансакција во тој правец, направена со тој биткоин.
Тука резимираме. Значи биткоин е складиште на вредност; и уште повеќе, биткоин е алтернативен порамнувачки слој, за побивање кој кому му должи во глобализираниот банкарски систем и за испорачување вредност (валута) онаму кадешто треба. Негов најсилен адут е мрежниот ефект – колку повеќе луѓе дознаваат, толку повеќе учесници-нодови, толку поневозможно е да се модифицира/промени. Најголемиот ризик на биткоинот не е дека евентуално сите ќе сфатат дека нема никаква суштинска вредност (немаат ниту доларот ни еврото, но оди објасни им), туку дека ќе му се исцрпи мрежниот ефект пред да достигне критична маса. Односно дека ќе му снема моментум на прифаќање токму пред да освои доволен дел од глобалниот банкарски систем, за кој нели рековме дека сѐ уште е приморан да служи со кредитната валута наречена евродолар.
Ова деценија е деценија на распад на евро-долар системот, системот на кредитни облигации меѓу банките, системот што е одговорен за пласирање пари во економијата. Бараме алтернатива на тој офшор долар систем, на таа кредитна валута со која банките вршат трансакции меѓу себе. Биткоин ни ја дава, но постои ризик дека поради недоволно разбирање биткоинот ќе биде баниран од владите.
Како ќе стигнеме од таа точка А, до точка Б, до таа точка на повторен глобален раст, на уште една златна доба која е последица на рамномерно пласирање на пари не се знае. Но битно е да се има предвид дека претходниот пат кога се случи слично сценарио, тој пат од точка А, до точка Б, од криза, до златна(та) ера (на 1950-1970-тите), вклучуваше една цела крвава светска војна.
(Блаже Аризанов е претприемач и автор. Неговата книга „Белиот трофеј“ е позната во светот на претприемаштвото)