Шенгенскиот договор е доведен во прашање поради безбедноста на Европа

Додека Европската унија се подготвува да ја прослави 40-годишнината од потпишувањето на Шенгенскиот договор во 2025 година, неодамнешните мерки на Германија – поврзани со проширувањето на ограничувањата и граничните контроли и инспекции под изговор за борба против криминалот и нерегуларните миграциски текови – претставуваат удар за слободата на движење на Европејците и оживување на старите сомнежи за иднината на европската интеграција.

На официјалната веб-страница на Шенгенскиот договор се наведува дека, и покрај тоа што Договорот беше широко прифатен, потегот кон укинување на граничните контроли меѓу европските земји набрзо наиде на бројни практични тешкотии поради обемот на задачата, бројот на земји опфатени со Договорот и релевантните технички аспекти.

И покрај овие и други тешкотии, дипломатските напори резултираа со Шенгенскиот договор на 14 јуни 1985 година, кој предложи експериментално укинување на граничните контроли.

Договорот беше потпишан во близина на општината Шенген во Луксембург, а првично беше потпишан од Белгија, Франција, Германија (тогаш Западна Германија), Луксембург и Холандија.

Беа потребни речиси 10 години за Договорот да стапи на сила, а уште 20 земји се приклучија на првичните потписнички во следните децении.

Во 1990 година, Шенгенскиот договор беше проширен со вториот Шенген договор, кој воведе заеднички визен режим, кој стапи на сила во 1995 година во седум земји. По девет години, Договорот беше интегриран во правниот систем на Европската унија.

Шенгенскиот договор опфаќа површина од 4,3 милиони квадратни километри, каде живеат речиси 420 милиони луѓе. Покрај тоа, Шенген зоната им овозможува на граѓаните од 59 земји во светот да влезат во неа без виза. Ова дополнително го зајакнува статусот на Европската унија како една од најатрактивните дестинации за туристи во светот.

И покрај кризите низ кои помина Европската унија, вклучително и финансиската криза поврзана со еврозоната пред една деценија, Шенген зоната остана кохезивна и беше спас за земјите од блокот да го одржат протокот на трговијата, економиите и стоките. И покрај сето тоа Договорот успеа да преживее неколку тестови до неодамна.

Пробив 2015 година

Масовниот прилив на бегалци од Блискиот Исток и Азија, чиј број надмина еден милион во 2015 година, поттикна некои земји од Европската унија, вклучувајќи ги Австрија, Унгарија, Словенија, Шведска и Данска, да воведат строга гранична контрола, што во тоа време претставуваше закана за Шенгенскиот договор.

Последователно, пандемијата ги принуди националните влади да прибегнат кон привремени мерки за заклучување. Ова имаше негативно влијание врз слободата на движење, но Шенгенскиот договор остана на сила откако опасната фаза на пандемијата помина со масовно спроведување на кампањи за вакцинација на глобално ниво.

Меѓутоа, штом помина здравствената криза, бројот на бегалци повторно се зголеми и во 2023 година за прв пат од 2016 година надмина еден милион, достигнувајќи рекордна бројка од 1,14 милиони. Ова доведе до влошување на кризата со пренатрупаност во центрите за азил во повеќето земји од Европската унија.

И покрај тоа, дискусиите и преговорите меѓу земјите од Европската унија за миграциската и политиката за азил не претставуваа директна закана за Шенгенскиот договор, додека потегот на Германија по инцидентот со нож извршен од барател на азил во градот Солинген не покрена прашања за иднината на Договорот.

Не е јасно до кој степен потегот на Германија поради инцидентот со нож би можел да го загрози опстанокот на Договорот, но, во секој случај, конзервативците во земјата и десничарските партии ширум Европа бараат чекори и одлуки независни од секоја обврска наметната од Шенген или кој било друг договор.

Набљудувачите стравуваат дека секој политички преглед на Договорот во режија на Берлин може да доведе до сериозни и невидени последици, со оглед на влијанието на Германија како водечка сила на Европската унија.

Во исто време, европските претставници изразуваат загриженост за безбедноста и во врска со Унгарија, која се закани дека ќе испрати нерегуларни мигранти во Брисел како одговор на казната од 200 милиони евра изречена на Будимпешта од Европскиот суд на правдата поради кршење на правата на мигрантите.

Будимпешта се соочува со критики за проширување на својот систем за издавање национални лични карти за граѓаните на Русија и Белорусија, што според Европската комисија може да претставува заобиколување на санкциите и да ја загрози безбедноста на целата Шенген зона.

Конфликт околу јурисдикцијата

Иако граничните контроли се спротивни на духот на Шенгенскиот договор, тој им овозможува на земјите-членки да воведат привремени контроли на нивните граници во случај на високи ризици за јавниот ред и внатрешната безбедност.

Времетраењето на овие контроли беше утврдено на шест месеци, но на почетокот на 2024 година беа донесени измени според кои нивното времетраење се зголеми на две години, со можност за продолжување двапати за најмногу шест месеци.

Сепак, архивите на Европската комисија покажуваат дека од 2006 година досега се поднесени 441 барање за привремена гранична контрола, од кои само 35 барања се поднесени пред 2015 година. Оваа статистика покажува дека честото прибегнување на привремените гранични контроли на земјите-членки на Шенген зоната е спротивно на правилата на Договорот, што ги остава таквите чекори како последни можни решенија.

Националните политики на владите ја наведоа Европската комисија да ги повика земјите-членки во април 2014 година постепено да ги укинуваат привремените гранични контроли. Сепак, оваа ситуација често води до конфликти меѓу Европската комисија и некои десничарски влади околу јурисдикцијата.

На пример, во 2022 година Европскиот суд на правдата донесе одлука со која ја осудува Австрија за кршење на правилата на Шенген со проширување на привремените гранични контроли со Унгарија и Словенија, но Виена продолжи да ја спроведува својата политика, потпирајќи се на безбедносните оправдувања.

Теоретски, не постојат силни заштитни мерки кои можат да ги отфрлат или ограничат политиките за гранична контрола на националните влади.

На страниците на Шенгенскиот договор стои дека правилото за привремена суспензија на Договорот дозволува секоја од земјите од Шенген зоната повторно да воведе гранични контроли. Сепак, овој чекор може да се користи само во исклучителни случаи кои претставуваат сериозна закана за националната безбедност или јавната политика на таа земја.

Дополнително, Европскиот парламент и Европската комисија, како и пошироката јавност, мора да бидат информирани доколку некоја земја го преземе овој необичен чекор.

Гранична контрола во Германија

Саила Хеиникоски, истражувач во Финскиот институт за меѓународни односи, вели дека постојат сомневања за подготвеноста на земјите од Шенген да ги укинат граничните контроли во блиска иднина поради пораките што ги испраќаат овие политики, како што е оставањето впечаток на граѓаните, другите земји од ЕУ и потенцијалните мигранти дека има вонредна состојба во Европа со која се соочува владата.

Одлуката на Германија се вклопува во овој контекст, имајќи предвид дека германската министерка за внатрешни работи Ненси Фезер нареди да се воведат привремени контроли на сите германски копнени граници за да се намали бројот на нередовни влегувања.

Се очекува дополнителните контроли да траат шест месеци, што е уште една пречка за слободата на движење во рамките на Европската унија.

Од октомври 2023 година, овие пречки се присутни на граничните премини со Полска, Чешка и Швајцарија, покрај копнените граници со Австрија, каде Германија применува слични мерки за ограничување на нерегуларната миграција од септември 2015 година. Мерките неколкупати беа продолжувани и ќе продолжат до 15 декември.

Иако германското Министерство за внатрешни работи вети дека федералната полиција ќе ги спроведе овие контроли на флексибилен начин и со фокус на намалување на она што може да предизвика непријатности за патниците или да ја наруши трговијата, тоа не е вистинска гаранција.

Овие мерки беа критикувани од поранешниот претседател на Европската комисија, Жан-Клод Јункер, кој имплицитно го критикуваше поставувањето фиксни гранични контролни пунктови, особено на границата со Луксембург, каде што речиси 50.000 Германци дневно минуваат на работа.

„Постигнувањата на европската интеграција сега се сосема едноставно доведени во прашање, што ме загрижува“, изјави Јункер за германските медиуми, додавајќи дека „не треба да се дозволи границите повторно да се појавуваат во главите и срцата на луѓето“.

Земји кои и претходеа на Германија

Германија не е единствената или првата земја што воведе построги мерки на своите граници. Пред тоа, најмалку седум земји од Шенген зоната воведоа привремени гранични контроли.

Австрија

Почна да спроведува привремени мерки на зголемен надзор и инспекција на границите со Чешка, која ќе трае до средината на октомври 2024 година и со Унгарија, која ќе трае до 11 ноември тековната година.

Мерките се насочени кон намалување на илегалната миграција и намалување на притисокот врз системот за азил, како и спречување на потенцијалните закани од Блискиот Исток поради војната во Појасот Газа. Мерките се насочени и кон шпионски активности поврзани со руската инвазија на Украина и интернет измамите.

Франција

Париз презеде мерки на внатрешните граници помеѓу почетокот на мај и 31 октомври во согласност со зајакнатите безбедносни протоколи пред Олимпијадата, кои привлекоа милиони посетители во Франција.

Париз го оправда својот чекор со борба против илегалниот влез на мигранти, особено од Турција и Северна Африка, и со сузбивање на терористичката закана.

Италија

По преземањето на претседавањето со Г7, Италија воведе исклучителни мерки за заострување на надзорот и инспекциите на границите до 18 декември 2024 година под изговор за решавање на ризикот од инфилтрација на екстремистите и во пресрет на последиците од војната во Газа и приливот на нерегуларни мигранти.

Словенија

Контролните мерки се преземени на нејзините граници со Хрватска и Унгарија по повод Европското фудбалско првенство во Германија и Олимписките игри во Париз, а се очекува тие да останат во сила до 21 декември.

Меѓу причините за ваквата одлука, според словенечките власти, се „зголемената нестабилност на Блискиот Исток, руската инвазија на Украина, организираниот криминал и терористичките закани“.

Скандинавските земји

Во мерките за ограничување на движењето не заостануваат ниту земјите од Скандинавија, вклучително и Норвешка, која не е членка на Европската унија и потписник на Шенгенскиот договор, и која заедно со Данска и Шведска воведе мерки на 12 мај, кои ќе трае до 11 ноември.

Данска и Шведска ги оправдаа своите мерки со стравот од последиците од војната во Газа и стравот од реакции на сквернавењето на Куранот во 2023 година, додека Осло ги оправда овие мерки со „растечката закана за виталната инфраструктура и операциите на руското разузнавање услуги, кои го загрозуваат извозот на норвешки гас и воената поддршка за Украина“.

Оправдувања од безбедносни причини

Според Шенгенскиот договор, укинувањето на граничните контроли има за цел да им овозможи на Европејците слободно и без ограничувања да се движат, со што се зголемува обемот на бизнисот и трговијата во и меѓу земјите-членки, со што се подобрува животниот стандард на милиони луѓе.

Сепак, зголеменото оправдување на граничните контроли од безбедносни причини, зголеменото влијание на десничарските партии и конфликтите меѓу националните влади и институциите на Европската унија околу јурисдикцијата ги прават целите на Шенгенскиот договор позагрозени од кога било досега.

„Шенген зоната не е на работ на колапс, но последните настани покажуваат и дека неодамнешните реформи претставени како чекор кон зачувување на просторот без граници сами по себе беа илузија. Иднината на Шенген зоната најверојатно ќе остане обележана со висок степен на непријатност и несигурност“, вели Алберто Хорст Нидхарт, аналитичар во Центарот за европска политика.(Ал Џезира Балканс)