Сеќавање на револуцијата

Како што многу луѓе на моја возраст, претпоставувам, тоа радо го прават, во последно време многу размислував за најважните настани во мојот живот, не само на лично ниво, туку и во поширок општествен контекст: на кој начин силите кои го обликуваа тој контекст влијаеја на мојот живот и ги одредија моите уверувања?

Несомнено е дека за поголемиот дел од мојата генерација, и на исток и на запад, пресвртна точка беа културните револуции од 60-тите и 70-тите години на 20. век. (Морам да ги исклучам земјите од Третиот свет од оваа генерализација, бидејќи не знам доволно за тоа како западните културни револуции влијаеле на нивните идеологии и општествени норми).

Во мај и јуни оваа година беше одбележана 55-годишнината од мајските настани (Les événements de mai). Минатата недела беа одбележани 55 години од инвазијата на Варшавскиот пакт на Чехословачка, што доведе до раѓање на модерното дисидентско движење во Советскиот Сојуз, кога осум лица во знак на протест развиорија транспарент со осуда на инвазијата на Црвениот плоштад.

Револуцијата ја дочекав во моите формативни средношколски години. Сè што се случува на таа возраст, дури и да не е револуционерно, силно влијае на остатокот од животот. Влијанието е уште посилно ако овие настани се револуционерни. Мојата генерација имаше среќа што овие настани беа револуционерни, пред сè на полето на културата. Кина исто така минуваше низ културна револуција во исто време, но тоа беше револуција од поинаков вид, поидеолошки обоена и многу покрвава. Во секој случај, настаните во Кина не беа помалку значајни од културната револуција на Запад.

Што се постигна со оваа револуција? Социјалната дистанца растојание меѓу богатите и сиромашните е намалена, што е големо достигнување; сексот беше ослободен, жените се бореа за подобра социјална положба и беше подготвен теренот за денешното прифаќање на родовата еднаквост и сите сексуални преференции во редовите на либералните елити; револуцијата донесе еднакви или слични граѓански права на црното население во САД; а драматично беа променети и поедноставени правилата на облекување, што дополнително придонесе за социјална воедначување, бидејќи повеќе не беше можно да се погоди социјалниот статус на некого врз основа на облеката.

Револуцијата на западот и на комунистичкиот исток беше слична, но произведе различни ефекти. На Запад, таа ја ублажи класната поларизација и класните антагонизми. Јас ја дочекав во Белгија каде што одев во средно училиште. По пристигнувањето во Белгија, ми беше јасно дека тоа е класно стратифицирано општество во кое девојките од богатите семејства излегуваат само со момчиња од подеднакво богати семејства. Правилата се знаеја. Но, револуцијата ги промени со текот на времето и веќе во средината на 70-тите тоа веќе не важеше. Се случи длабока општествена промена која верувам дека успеа да преживее.

На Исток, каде што класните разлики беа помалку нагласени или целосно укинати со политичката револуција на крајот на 40-тите, новата револуција донесе визија за слобода. Таа покажа дека во непосредна близина има многу послободен и поразновиден свет и тоа како реална можност, а не само како утопија. Тоа инспирираше отпор кон властите и ширење на чувството за слобода – две работи кои беа анатема за комунистичките режими кои инсистираа на конформизам и послушност.

Долгорочните ефекти од револуцијата се видливи на примерот на генерацијата која дојде на власт дваесет години подоцна. Не е вообичаено да се ставаат Бил Клинтон и Михаил Горбачов во иста реченица, но овие двајца се одличен пример за она што го имам на ум. Клинтон е производ на рушење на класните бариери за општествениот напредок, исто како што Горбачов е производ на идеи популарни во 1968 година, вклучително и идејата за социјализам со човечки лик. Ова се верувањата кои влијаеја на Горбачов во неговите студентски денови, како што е потврдено во мемоарите на Здењек Млинарж и „исповедите“ на Горбачов.

Друга важна карактеристика на оваа револуција е тоа што таа не беше само левичарска во однос на гореспоменатите општествени ефекти, туку и по тоа што од заборав го извлече донесе младиот Маркс (чии рани списи, случајно, беа објавени за прв пат токму тогаш, 100 години откако Маркс ги напиша) и со тоа ја обнови вербата во демократскиот социјализам.

Најголемиот предизвик за закоравените псевдомарксистички режими на Истокот дојде од левицата. Уште поважно, зад нападот стоеше младиот Маркс, основачот на политичкиот систем на кој се повикуваа властите. Не е случајно што речиси сите водачи на револуцијата во Источна Европа потекнуваат од комунистичкото младинско движење: комплетниот Праксис во Југославија, следбениците на Лукач во Унгарија, Јацек Куроњ, Адам Михник и Лешек Колаковски (некогаш член на сталинистичката левица) во Полска, Ота Шик и Александар Дубчек во Чехословачка.

Револуцијата по ефектите беше слична на реформацијата: таа ги освежи и ги реафирмира оригиналните идеолошки верувања и на тој начин го осветли јазот помеѓу верувањата и реалноста. Подоцна, истите лидери, како и остатокот од општеството, ќе се придвижи надесно: или во насока на национализам или класичен либерализам. Тоа немаше да биде возможно доколку првиот отпор не го иницираше левицата, чии критики беа поидеолошки валидни отколку ако дојдеше од дискредитираната десница. Мислам дека во 1968 година источноевропските режими беа опремени да ги одбиваат нападите од десницата; но не беа подготвени да се справат со нападите на левицата и со навидум аполитичниот предизвик на ѕвонарите, долгата коса и гласната музика.

На Запад, од друга страна, по рушењето на некои општествени бариери и воспоставувањето барем привид на еднаквост, револуцијата заврши, на многу начини, на начинот на кој завршија револуциите од 1848 година, кога беше прогласена формалната политичка еднаквост, со фактот дека во случајот со револуцијата во 1968 година била прогласена формална социјална еднаквост. Во двата случаи, економскиот јаз дополнително се продлабочи. Дури, по 1968 година, економските разлики станаа поприфатливи отколку пред револуцијата, кога револуционерите тврдеа дека нееднаквоста е последица на класните разлики. По револуцијата, економските разлики беа прифатени како одраз на разликите во способностите и вложениот напор – накратко, како одраз на разликите во заслугите. Тогаш на сцена стапуваат две иконски фигури на револуционерната генерација кои ќе направат пресврт кон неолиберализмот: Бил Клинтон и Тони Блер. Левицата практично ги ратификуваше традиционалните позиции на десницата претставувајќи ги како производ на здравиот разум и на тој начин им помогна подлабоко да се вградат.

Левичарскиот напад врз западните режими заврши со потврдување на десничарските позиции кои беа дополнително зајакнати со надминување на некогашната зависност од традиционалната класна поддршка, која некогаш беше тешко да се оправда. Навидум антикапиталистичката револуција од 1968 година создаде свет во кој капитализмот се чувствува побезбеден и позаштитен од било кога. Јошка Фишер, како германски министер за надворешни работи, го надгледуваше првиот борбен ангажман на германските вооружени сили по Втората светска војна; Боб Дилан го доби Медалот на слободата; Мик Џегер беше прогласен за витез. Сите овие промени се впечатливо илустрирани со фактот дека Џереми Корбин, единствената релевантна политичка фигура на Запад која остана верна на идеалите од 1968 година, денес изгледа како ископина од некое далечно политичко минато.

Политичките ефекти од револуцијата на Исток и Запад првично беа различни, но на долг рок беа речиси идентични. Како што видовме, на Исток нападот дојде од левата страна, што ја ограничи способноста на режимот да одговори. Со текот на времето, социјализмот со човечки лик беше отфрлен како идеја, всушност, идејата за социјализам во која било форма беше отфрлена. Конечниот исход од еволуцијата на Истокот што ги имитира случувањата на Запад беше она што Вацлав Клаус го опиша како „капитализам без придавки“. Со поддршка на сè посилните националисти кои во меѓувреме се засилија, додека во 1968 година беа главно неважни, либералите успеаја да ги соборат комунистичките режими. (Ова не значи дека ја порекнувам подготвеноста на Соединетите Држави да војуваат со комунистите каде било на планетата; со тврдењето дека тие пропаднале одвнатре, јас всушност велам дека во 1989 година комунистичките режими немаа што да им понудат на своите поданици.)

Со важен исклучок на споменатиот национализам – тоа е револуцијата што во голема мера го обликуваше светот во кој живеевме повеќето од нас до големата финансиска криза во 2008 година, пандемијата од 2019 година или војната во Украина во 2022 година – што и да одберете како настан што ќе подели една епоха од друга. Во секој случај, денес се наоѓаме во сосема поинаков идеолошки свет.

(Бранко Милановиќ е српско-американски економист познат по своите истражувања на нееднаквоста, професор на Универзитетот на Њујорк и поранешен главен економист на Светска банка. Текстот е објавен во Global inequality and more 3.0)