Санстефанскиот идеал стана стана клуч на бугарската политика

Доселените Македонци, особено во градовите, не беа добредојдени од сите Бугари, особено во местата каде што имаше малку работни места. Резултатот беше, меѓу другото, тоа што македонските „емигранти“ се обидоа да бидат национално побугарски од домородните Бугари

Во јануари годинава македонската писателка Кица Колбе, која живее во Германија, во колумна за Дојче веле, пишувајќи за „македонските приказни во времето на бугарската окупација“ се наврати на студијата на веќе познатиот германски историчар Бјорн Опфер кој прави компаративно истражување за двете бугарски окупации на Вардарска Македонија: првата од 1915 до 1918 и втората од 1941 до 1944. Оваа студија е објавена во 2005 година под наслов: „Во сенката на војната. Окупација или анексија – ослободување или поробување? Компаративно истражување на бугарското владеење во Вардарска Македонија од 1915-1918 и 1941-1944″. (Bjorn Opfer, „Im Schatten des Krieges. Besatzung oder Anschluss – Befreiung oder Unterdrückung? Eine komparative Untersuchung der bulgarischen Herrschaft in Vardar-Makedonien 1915-1918 und 1941-1944″, LIT Verlag, Münster, 2005). 

Оваа книга, всушност, е неговата докторската теза што ја одбранил на Универзитетот во Лајпциг 2004 пред тројца врвни германски познавачи на балканската историја – Штефан Требст, Холм Зундхаузен и Волфганг Хепкен.

За окупацијата во Втората светска војна, кога Бугарија се вклучи кон силите на Оската, предводени од нацистичка Германија, во домашната историографија се знае многу повеќе отколку за онаа во три години од првата, наречена Големата војна.

Со оваа студија-книга Опфер дава извонреден придонес за историографијата користејќи многу материјали објавени од бугарски, македонски, германски,  австриски и други историчари за да ја долови ситуцијата за тоа како бугарските окупаторски сили да ја бугаризираат Вардарска Македонија и нејзиниот народ, само три години по Првата балканска војна кога почна нејзиното србизирање.

Ова е капитален придонес за изучување на македонската историја и сосема спротивно од она што десетици македонски историчари, академици и други интелектуалци тврдат дека за историјата на Македонија можат најдобро, најпрецизно и најубаво да се искажат домашните автори. За среќа, тоа не е баш така.

„Независен“ во повеќе продолженија ќе го објави делот од оваа книга на Бјорн Опфер за бугарската окупација на Вардарска Македонија од 1915 до 1918 што е многу значајно за македонската и стручна и поширока јавност.

* * * * *

Квантитативно, егзархиските училишта биле инфериорни во однос на патријаршиските училишта во Македонија. Како резултат на нивниот посилен акцент на ширењето на бугарскиот јазик, бугарско-егзархиските образовни институции предизвикаа поголема резонанца од ривалските грчки институции во однос на градењето нација во бугарска смисла. Освен тоа, егзархиските училишта, за разлика од оние на патријаршијата, не наплаќале школарина и затоа најмногу ги користело посиромашното население, додека Словените од побогатите класи имале тенденција да ги посетуваат грчките училишта поради престиж. На овој начин, големи делови од елитата останале хелинистички, иако поширокото словенско население станало национално побугарско.

Сепак, и покрај сиот акцент на поддршката на училиштата во бугарската и грчката историографија, може да се констатира дека бројот на образовните институции во однос на вкупниот број на жители остана низок, особено во руралните средини. Дури и долго по Првата светска војна, имаше многу висока стапка на неписменост:

„Меѓутоа, колку и да беше ревносна училишната пропаганда, таа достигна само мал дел од населението; здробената маса на неписмени луѓе, особено надвор од градовите, остана национално неразбудена, суровина за идните национални формации, а она што навистина постоеше не беа националностите, туку националните партии“. (Херман Вендел: „Од светот на јужните Словени“, Берлин 1926)

Покрај тоа, наставниците во Македонија беа слабо платени и слабо обучени.

Денес, бугарската политика и централноста на македонското прашање во бугарскиот национален идентитет и колективната историска свест можат соодветно да се разберат само ако се земе предвид позицијата на имиграцијата во бугарското општество. Само до средината на 1890-те, бројот на Македонците кои емигрирале во Бугарија се проценува на 100.000 до 200.000. Од тогашните 70.000 жители на Софија, речиси 30% биле со македонско потекло. Исто така, 33% од бугарскиот офицерски кор, 43% од државните службеници и 37% од свештениците дошле од Македонија. На почетокот на 20 век, повеќе од 10% од студентите на софискиот универзитет биле со македонско потекло.

Доселените Македонци, особено во градовите, не беа нужно добредојдени од сите Бугари, особено во местата каде што имаше малку работни места. Резултатот беше, меѓу другото, тоа што македонските „емигранти“ се обидоа да бидат национално побугарски од домородните Бугари. Поради натпросечното присуство на македонските Словени во државниот апарат, во политичките партии, во образовните институции и во армиското и стопанското раководство, се вршеше постојан притисок врз бугарската надворешна и културна политика.

Наскоро ниту еден бугарски политичар не можеше да си дозволи отворено да се откаже од санстефанскиот идеал, па дури и да биде помалку посветен на него. Додека бугарската владејачка елита првично се обиде да го инструментализира македонското движење за свои моќно-политички цели, набрзо стана нејасно која всушност е одлучувачката сила. Во бугарската свест сѐ повеќе се зацементираше фундаменталната идеја за преземање на Македонија.

Главен конкурент за доминација во Македонија и националната свест на тамошното население беше грчкиот национализам. Грчкото национално движење имаше предност што грчкиот беше широко користен како комерцијален и универзален јазик за комуникација во европскиот дел на Отоманската империја заедно со отоманскиот турски и што христијанските елити особено во градовите го користеа овој јазик. Тамошната наставна програма се фокусираше на културното богатство на хеленизмот, додека егзархиските училишта повеќе се фокусираа на промовирање на бугарскиот јазик кај словенското население во Македонија.

„Во училиштата во Манастир (Битола) ве учат на која националност навистина припаѓате и секое училиште е всушност фабрика за ‘топовско месо’ кое еден ден ќе ѝ даде територија на владата што го поддржува да победи“ – Британката Мери Едит Дурам во својот дневник за престојот во Македонија во 1903/04 година

„Како што централногерманските дијалекти честопати се наклонети кон долногермански во однос на вокабуларот и горногермански во однос на изговорот, македонскиот дијалект го делеше акцентот и звучните промени со српскиот, со бугарскиот член и типот на деклинација. Во зависност од националноста на неговиот учител, Македонецот тогаш можел лесно да го сврти својот селански словенски на пишан српски или бугарски“. (Херман Вендел: „Борбата на јужните Словени за слобода и единство“, Франкфурт 1925)

На крајот на 19 век, германскиот балкански набљудувач Кучбах, кој ги гледал Македонците како сè уште нејасно национализирани јужни Словени, утврдил дека српскиот и бугарскиот јазик се разликуваат еден од друг само во однос на дијалектот, па дури и пишаниот јазик покажа само мали разлики:

„Значи, не е премногу тешко да се национализира Македонец како Бугарин или Србин, а сѐ што е важно во барањето е поголема или помала вештина со која се прави тоа и средствата што се користат за да се направи тоа“. 

А познатата британска патничка Мери Едит Дурам во својот дневник по повод престојот во Македонија во 1903/04 година напиша:

Манастир (Битола) „е полн со витки бели минариња и речиси преполн со ривалски цркви. Грците, Бугарите, Србите и Власите градат изненадувачки убави и големи училишта и ги полнат со пропаганда. Затоа што во училиште на турска територија тешко ги учите вообичаените предмети: ве учат на која националност навистина припаѓате и секое училиште е всушност фабрика за ‘топовско месо’ кое еден ден ќе ѝ даде територија на владата што го поддржува да победи. Училиштето што ќе вложи најмногу пари за оваа задача, по секоја веројатност, на крајот ќе излезе како победник“. 

По Младотурската револуција и анексијата на Босна и Херцеговина од Австро-Унгарија во 1908 година, како и очигледниот неуспех на интервентната политика од страна на големите сили, волјата за усвојување на агресивна, анекционистичка политика спрема Македонија сѐ повеќе преовладуваше во балканските држави. Во октомври 1912 година, ова кулминираше со заедничка агресивна војна на сите четири балкански држави против младотурската држава, во која коалициските трупи ја освоија цела Македонија и големи делови од Тракија за само неколку недели. Веднаш започна политика на протерување на муслиманското население што живее таму.

Меѓутоа, не помалку, секоја од балканските држави се трудеше да ги затвори училиштата и црквите на другите нации во нивните соодветни окупирани области и да ги замени со свои. Во исто време се разгореа споровите за македонското наследство, особено меѓу Србија и Бугарија. На 30 јуни 1913 година, бугарското раководство презеде ненадеен напад против српските и грчките трупи за да создаде свршен факт. Меѓутоа, оваа втора балканска војна, која беше придружена со крвави ѕверства од страна на државите учеснички врз „непријателските“ или „непожелните“ националности во окупаторското и борбеното подрачје, заврши со катастрофален пораз за Бугарија. Во Букурешкиот мир што следеше, Македонија беше во голема мера поделена меѓу Грција и Србија. Во Бугарија остана само малиот округ Струмица [Пиринска Македонија].   (Продолжува)