Одеса и Украина што требаше да биде

Инвазијата на Владимир Путин на Украина доведе до вртоглаво покачување на цените на многу стоки. И тоа не е само нафта и гас. Од хуманитарен аспект, зголемената цена на храната, особено на пченицата, може да биде уште поголем проблем. Пред војната, Русија и Украина произведуваа речиси четвртина од светската пченица, а голем дел од неа се извезуваше. И директните ефекти од војната и санкциите наметнати на Русија го нарушуваат тоа снабдување. Никој не знае колку долго може да трае ова нарушување или колку страдања ќе предизвикаат високите цени на храната ширум светот, особено во сиромашните земји.

Но, како и кога светот стана зависен од пченицата од делови на поранешниот Советски Сојуз? (Американското Министерство за земјоделство ги означува главните извозници на пченица како КРУ, кратенка за Казахстан, Русија и Украина.) Тоа е поинтересна приказна отколку што може да мислите, бидејќи КРУ стана кошница за леб во светот не еднаш, туку двапати.

Комунизмот направи многу работи лошо, но една од работите што ги направи најлошо беше производството на храна. Колективизацијата на земјоделството на Јозеф Сталин доведе до глад во Украина од 1932-33 година – Холодомор – во кој загинаа милиони. Во последните години, Советскиот Сојуз не гладуваше, но беше зависен од големиот увоз на жито.

Меѓутоа, по распадот на Советскиот Сојуз, ова се сврте. Почнувајќи пред околу 20 години, КРУ, искористувајќи ја плодноста на својата позната „црна почва“ и подемот на глобализацијата воопшто, почна да извезува сè поголеми количества жито.

Но, иако ова беше нешто ново, беше и нешто старо. Како што знаат студентите по економска историја, глобализацијата всушност започна во 19 век, овозможена од револуционерните технологии на железницата и парабродовите. Ако мислиме на глобализацијата како нешто поскоро, тоа е само затоа што светската трговија се повлече пред лицето на светските војни и Големата депресија, закрепнувајќи се на нивоата пред Првата светска војна дури околу 1980 година. И КРУ првично стана огромен производител на пченица за време на таа прва ера на глобализација.

Кој беше епицентарот на овој голем земјоделски комплекс? Градот Одеса, кој во економска смисла стана горе-долу Чикаго на Истокот, местото каде железницата го собра изобилството на огромното земјоделско срце и го испрати до светот. Градот беше основан дури во 1794 година – од Катерина Велика – но се развиваше заедно со надворешната трговија на регионот, станувајќи четврти по големина град во Руската империја, по Санкт Петербург, Москва и Варшава (има причина зошто Полјаците се особено загрижени за агресијата на Путин).

И Одеса од 1913 година изгледаше на добар пат да стане еден од најголемите градови во светот, а не само економски. Како порта кон светот, привлече невообичаено разновидна популација. Како дел од Пале на населбата – делот од руската империја во кој на Евреите им беше дозволено да престојуваат – беше особено привлечен за илјадници млади луѓе кои бараа бегство од границите на штетел; Евреите сочинуваат приближно една третина од нејзиното население. (Моите баба и дедо по мајка дојдоа од некаде во близина на Одеса.)

Ова мешање на луѓе кои бараат слобода, како и можност, доведе до културен процут. Одеса беше позната по своите кафулиња, литературата, музиката. Потоа интервенираше историјата.

Мислам дека не е глупо или анахроно да се каже дека работите што ја направија Одеса посебна, што требаше да ја направи една од најголемите светски метрополи, беа токму работите што етнонационалистите, тогаш и сега, ги мразат: етничката и верската различност, интелектуална љубопитност, отвореност кон светот. Во предвечерието на руската инвазија, изгледаше како Украина конечно да успева да врати некои од тие работи – што, пак, е сигурно дел од причината зошто Путин одлучи дека таа мора да биде освоена.

И можеби сеќавањето на она што може да стане Одеса ќе нè потсети колку е важно овој обид за освојување да пропадне.

(Пол Кругман е професор по економија на Универзитетот во Њујорк и добитник на Нобеловата награда за економија. Тој е редовен колумнист на „Њујорк тајмс“)