Новиот Распутин на Русија

Војната на Русија против Украина, во најмала рака, не помина според планираното. И сега Евгениј Пригожин, шефот на приватната воена компанија „Вагнер“, ги ескалира своите јавни напади врз руската војска. Во време кога Кремљ агресивно го потиснува несогласувањето, како тој се извлекува од тоа?

Откако ја започна својата „специјална воена операција“ во февруари 2022 година, претседателот Владимир Путин тврди дека се стреми кон различни цели. Откако првично бараше „денацификација“ и „демилитаризација“ на цела Украина (преземајќи ја контролата над неа), тој имаше за цел да го „ослободи“ источниот регион Донбас. Тој, исто така, зборуваше за одбрана на „историските граници“ на Русија и инсистираше на тоа дека Западот го принудил да ја нападне Украина.

Овие реторички промени ја рефлектираат динамиката на бојното поле – особено, повторените неуспеси, грешки и погрешни пресметки на руските сили. Едноставно кажано, Путин се обидува да си го спаси образот. Но, Пригожин – од кого Путин станува сè позависен за победите на бојното поле – не го олеснува тоа.

Во опсежното интервју со про-Кремљ политичкиот блогер Константин Долгов, објавено на 24 мај, Пригожин се побуни против специјалната воена операција. Наместо да ја денацифизира Украина, истакна тој, Русија ја направи „светски позната“. И далеку од „демилитаризација“ на Украина, Русија ја милитаризираше: „Ако [Украинците] имаа 500 тенкови порано, сега имаат 5.000. Ако тогаш беа вешти 20.000 борци, сега се 400.000“.

Пригожин ја префрли вината директно на руските елити, особено на високите воени лидери, обвинувајќи ги за недостаток на посветеност на војната. И тој предупреди дека обичните Руси, сè пофрустрирани поради недостатокот на напредок, би можеле да се побунат. Единственото решение, според него, е ескалација на воените напори, прогласување воена состојба и започнување „нов бран на мобилизација“. Во спротивно, „можеме да ја налутиме Русија“.

Пригожин не греши што ја доведува во прашање посветеноста на руските елити на воените напори. На почетокот на јуни, Константин Затулин, пратеник во Државната дума на партијата на Путин, Единствена Русија, пренесе слично чувство – дека „многу цели на операцијата изгубија значење… нема резултат“. Тој инсистира на тоа дека Русија треба да се прегрупира и да продолжи, но неговите коментари изразија збунетост од она што се случува на врвот на Кремљ. Практично целиот кабинет – вклучително и министерот за одбрана Сергеј Шојгу, омилена цел на Пригожин – би сакал да избегне понатамошна ескалација, а војската можеби ќе смислува стратегии за таа цел.

Ова е прагматична одлука. Повеќето од владејачката класа во Русија веруваат дека на Русија ѝ е тешко да ја „победи“ војната. Колку повеќе се бори, толку повеќе Русија може да се претвори во еден вид Северна Кореја, земја подготвена да жртвува сè – животниот стандард, безбедноста, дури и суверенитетот, бидејќи земјата станува сè позависна од Кина која ги посакува нејзините ресурси – за да ги задоволи опсесиите.

Но, на Пригожин не му пречи тој исход. Тој сака Русите да се откажат од материјалните удобности (не му пречат огромните суми што ги заработува од војната) во име на митската „уникатна земја-цивилизација“ што ја претставуваат Русија и поширокиот Русский мир (рускиот свет). Според него, одбивањето на руските елити целосно да го прифатат џингоизмот е неодбранливо, особено во услови на зголемена смртност на цивили од украинските напади на руска територија. И тој не е сам.

Немилосрдната пропаганда можеби не ги убеди обичните Руси да се приклучат на воената кампања, но го поттикна нивниот бес. Кога бев во Москва во јануари, можеше слободно да се изрази незадоволство од Кремљ – барем во релативно приватни општествени кругови. Сега, како и во ерата на Сталин, непријателите се насекаде. Пријателите и соседите известуваат еден за друг, а вработените во кафулињата ги прислушуваат своите клиенти.

Некои од овие разбеснети Руси почнуваат да гледаат непријатели насекаде и повеќе не би имале ништо против целосна милитаризација на политичкиот и економскиот систем на Русија. Тие сè уште се про-Путин, но како што војната се одолговлекува, тие сѐ повеќе се сомневаат во неговата моќ. Значи, дали револтот што Пригожин го замислува – и се чини дека посакува – станува поверојатен?

За да се одговори на тоа прашање, мора да се земе предвид влијанието на Пригожин, кое почива на страшното досие на победи на бојното поле и злосторства на „Вагнер“ групата. Гневните Руси, исто така, може да бидат привлечени од неговата безмилосна реторика („куче добива кучешка смрт“, рече тој за видеото на кое се прикажува егзекуцијата со чекан на поранешен вагнеровски платеник кој ја сменил страната во Украина).

Фактот дека Пригожин може да ги критикува воените напори без последици – неговиот соговорник Долгов беше отпуштен поради интервјуто – само ја зголемува неговата мистика. Во Санкт Петербург, неговиот роден град, може да се земе тура со водич за  Петербург на Набоков или Пушкин, а сега на Пригожин.

Но, Пригожин не го користи ова влијание за да го предизвика Путин. Напротив, кога ги напаѓа руските воени и политички елити, го одвлекува вниманието од човекот на врвот. И, на крајот, Путин веројатно се согласува со голем дел од ставовите на Пригожин. По речиси четвртина век на власт, Путин нема капацитет да води револуција на терен. Но, војната во Украина – и неговата често неприкосновена реторика – покажаа дека тој е поттикнувач во срцето.

Пригожин е надвор од системот, но му служи на системот. Во оваа смисла, тој е многу сличен на Григори Распутин, „мистичниот монах“ кој се спријателил – и имал силно влијание – со последното царско семејство на Русија, Романови, пред револуцијата во 1917 година. Во двата случаи, државата немаше кохерентност, а одговорниот човек не покажа соодветно лидерство, дури и кога даваше наредби. Маргиналните елементи се појавија за да ја пополнат празнината, не со обидот да се погоди што сака шефот и да го изврши тоа, туку со тоа што се етаблираа како сили на кои треба да се смета – сето тоа наспроти позадината на народниот бес.

Путин би можел да се идентификува со Пригожин и да го цени придонесот на групата „Вагнер“ во напорите да се уништи Украина. Но, тој мора да разбере дека независноста, смелоста и амбицијата на Пригожин го поткопуваат социјалното спокојство што е суштинско за опстанокот на режимот. Распутин дојде до страшен крај откако се стави себеси на мета на декадентна елита. Пригожин би можел да биде на сличен пат.

(Нина Хрушчова е професор по меѓународни работи на Новата школа. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)