Нобеловата за економија ја добија тројца лауреати – објаснија зошто колонизираните земји, некогаш богати – сега се сиромашни

Кралската шведска академија на науките одлучи да ја додели наградата Sveriges Riksbank за економски науки за 2024 година во спомен на Алфред Нобел на Дарон Ацемоглу, Сајмон Џонсон и Џејмс А. Робинсон „за студии за тоа како се формираат институциите и влијаат на просперитетот“.

Овогодинешните лауреати на економски науки – Дарон Ацемоглу, Сајмон Џонсон и Џејмс Робинсон – ја покажаа важноста на општествените институции за просперитетот на една земја. Општествата со лошо владеење на правото и институциите кои го експлоатираат населението не генерираат раст или промени на подобро. Истражувањето на лауреатите ни помага да разбереме зошто.

Кога Европејците колонизираа големи делови од земјината топка, институциите во тие општества се променија. Ова понекогаш беше драматично, но не се случуваше на ист начин насекаде. На некои места целта беше да се експлоатира домородното население и да се извлечат ресурси за корист на колонизаторите. Во други, колонизаторите формираа инклузивни политички и економски системи за долгорочна корист на европските мигранти.

Лауреатите покажаа дека едно објаснување за разликите во просперитетот на земјите се општествените институции кои беа воведени за време на колонизацијата. Инклузивните институции честопати беа воведувани во земји кои беа сиромашни кога беа колонизирани, што со текот на времето резултираше со генерално просперитетно население. Ова е важна причина зошто поранешните колонии кои некогаш биле богати сега се сиромашни, и обратно.

Некои земји стануваат заробени во ситуација со екстрактивни институции и низок економски раст. Воведувањето на инклузивни институции би создало долгорочни придобивки за сите, но извлекувачките институции обезбедуваат краткорочни придобивки за луѓето од власта. Сè додека политичкиот систем гарантира дека тие ќе останат под контрола, никој нема да им верува на нивните ветувања за идни економски реформи. Според лауреатите, затоа не доаѓа до подобрување.

Сепак, оваа неспособност да се дадат веродостојни ветувања за позитивни промени може да објасни и зошто понекогаш се случува демократизација. Кога постои закана од револуција, луѓето на власт се соочуваат со дилема. Тие претпочитаат да останат на власт и да се обидат да ги смират масите со ветување економски реформи, но населението веројатно нема да верува дека нема да се вратат на стариот систем штом ситуацијата ќе се смири. На крајот, единствената опција може да биде пренос на власта и воспоставување демократија.

„Намалувањето на огромните разлики во приходите меѓу земјите е еден од најголемите предизвици на нашето време. Лауреатите ја покажаа важноста на општествените институции за да се постигне ова“, вели Јакоб Свенсон, претседател на комисијата за наградата за економски науки.

Дарон Ацемоглу и Сајмон Џонсон се професори од Американскиот универзитет во Кембриџ, Технолошкиот институт во Масачусетс (МИТ), а Џејмс А. Робинсон е професор на Универзитетот во Чикаго.

Паричната награда од 11 милиони шведски круни (околу 970 илјади евра) ќе биде подеднакво поделена меѓу лауреатите, се наведува во соопштението за печатот на Шведската кралска академија на науките.

Наградата за економија е востановена во 1968 година по повод 300-годишнината од шведската централна банка. Потоа беше додаден на другите Нобелови награди кои се доделуваат од 1901 година според волјата на шведскиот индустријалец и пронаоѓач на динамитот, Алфред Нобел. Кандидатите ги избира Шведската кралска академија на науките, а правилата за избор на кандидати се пропишани во Статутот на Шведската народна банка.