„Њујорк тајмс“: Србија испробува нови облици на цензура на медиумите

Кога Ковид-19 пристигна во Источна Европа во пролетта 2020 година, српска новинарка откри голем недостиг на маски и друга заштитна опрема. Набрзо била уапсена, фрлена во ќелија без прозорци и обвинета за поттикнување паника, пишува „Њујорк тајмс“.

Новинарката Ана Лалиќ набрзо беше ослободена, па дури и доби јавно извинување од владата во нешто што изгледаше како мала победа против репресијата на авторитарниот претседател на Србија, Александар Вучиќ.

Сепак, со недели, Ана Лалиќ беше третирана како предавничка од повеќето српски медиуми, кои се сè поконтролирани од Вучиќ и неговите сојузници, додека Србија користи тактики што се користат во Унгарија и другите демократии во опаѓање низ поранешната комунистичка ера. Европа, се додава во текстот.

„Станав непријател на државата за целата нација“, се сеќава Ана Лалиќ.

Србија повеќе не затвора или убива критички настроени новинари, како што се случи во 1990-тите во времето на Слободан Милошевиќ. Сега тие се обидуваат да го уништат нивниот кредибилитет и дека мал број луѓе можат да ги гледаат и читаат нивните приказни, пишува „Њујорк тајмс“.

Во текстот се наведува дека задушувањето на критичките гласови многу му помогнало на Вучиќ, а воедно и на најпознатиот спортист во земјата, тениската ѕвезда Новак Ѓоковиќ, чие страдање со визата во Австралија беше претставено како неподнослива навреда за српската нација. Малкубројните независни медиуми генерално го поддржуваат, но имаат поизбалансиран пристап.

Според Зоран Гавриловиќ, извршен директор на Бироди, независна набљудувачка група, телевизијата станала толку пристрасна во поддршката на Вучиќ што Србија „станала голем социолошки експеримент за да се види до каде и до кој степен медиумите го одредуваат јавното мислење и изборите“.

Србија и Унгарија – земјите што го предводат она што Институтот V-Dem, шведска истражувачка група, минатата година го опиша како „глобален бран на автократизација“ – и двете одржуваат општи избори во април за да тестираат дали функционира контролата на медиумите.

Неодамнешното истражување на Бироди за известување на српската телевизија покажа дека во тримесечниот период од септември на Вучиќ му биле дадени повеќе од 44 часа простор, од кои 87 отсто се позитивни, наспроти трите часа за најголемата опозициска партија, од кои 83 отсто биле негативни.

Речиси сите негативни медиумски извештаи за Вучиќ се појавија на Н1, независен информативен канал, кој ги емитуваше прилозите на Ана Лалиќ за Ковид-19. Сепак, жестока војна за пазарен удел се води меѓу кабелскиот провајдер СББ – кој е „домаќин“ на Н1 и државната телекомуникациска компанија „Телеком Србија“.

„Телеком Србија“ неодамна направи потег што многумина го сметаа за незаконски обид да ја направи СББ помалку привлечна за гледачите, кога ги презеде од СББ правата за пренос на англискиот фудбал, нудејќи 700 отсто повеќе пари.

Понудата на Телеком Србија, речиси 700 милиони долари за шест сезони, е астрономска сума за земја со само седум милиони жители – и речиси четири пати повеќе од она што една медиумска куќа во Русија, далеку поголем пазар, се согласи да ѝ плати на Премиер лигата секоја сезона за правата за емитување.

„Многу е тешко да се натпреваруваш ако имаш конкурент на кој навистина не му е гајле за профитот“, рече извршниот директор на СББ Милија Зековиќ во интервјуто.

Директорите на „Телеком Србија“ не беа достапни за коментар, но во јавните изјави компанијата ги опиша своите инвестиции во англискиот фудбал и другите права како „комерцијално мотивирани“, а не политички.

„Нивната цел е да ја убијат СББ“, вели Драган Шолак, претседател на матичната компанија на СББ „Јунајтед груп“, во интервју во Лондон. „На Балканот“, додаде тој, „не смеете да дозволите вашите противници да ја намирисаат вашата слабост“.

Желен да остане во игра, Шолак овој месец објави дека приватната инвестициска компанија што ја контролира го купила Саутемптон, фудбалскиот тим од англиската Премиер лига. Правата за пренос на лигата ќе останат кај неговиот ривал „Телеком“, но дел од огромната сума што државниот оператор се согласи да ја плати сега ќе биде префрлен на Шолак.

Поддржувачите на владата водат пет големи телевизиски канали во Србија, вклучувајќи го и наводно неутралниот јавен сервис РТС. Единствените телевизии во Србија кои ѝ даваат простор на опозицијата и избегнуваат да го фалат Вучиќ се кабелскиот информативен канал на Шолак Н1, кој е партнер на Си-Ен-Ен, и неговата ТВ Нова.

Без нив, рече Шолак, Србија „ќе се лизне во темните времиња како Северна Кореја“.

Во секоја земја, безбедносните сили – кои порано ги потиснуваа критичките гласови за време на комунизмот – ги заменија државните компании и компаниите зависни од државата, кои често вршат голем притисок врз медиумите.

Полската владејачка Партија на правото и правдата го претвори јавниот сервис на ТВП во пропагандна алатка, додека државната нафтена компанија ја презеде контролата преку регионалните весници, иако некои државни весници продолжуваат редовно да ја напаѓаат владата.

Во декември Право и правда протуркаа закон со кој требаше да се стави во тешка ситуација единствениот независен телевизиски канал за вести ТВН24, во сопственост на САД, но полскиот претседател, загрижен за реакцијата на Вашингтон, стави вето.

Унгарија отиде подалеку, собирајќи стотици новински куќи во холдинг компанија контролирана од сојузниците на премиерот Виктор Орбан. Само една телевизија со национален дострел го критикува г-дин Орбан и е финансиски независна од неговата влада.

Претходно поделените политички ривали на Орбан формираа обединет фронт за да се кандидираат на изборите во април, но не успеаја да ја разнишаат неговата контрола врз медиумите.

Во Србија, медиумскиот простор за критички гласови досега е намален, вели Зоран Секулиќ, основач и уредник на една независна новинска агенција, дека „нивото на контрола, директна и индиректна, е како во 1990-тите“,под Милошевиќ, кому Вучиќ.му беше министер за информации.

Новинарите, додаде Секулиќ, веќе не се убиваат, но контролниот систем сѐ уште е таму, само тој е „подобрен и усовршен“ за да се обезбеди манипулација, без употреба на сила.

Драган Ѓилас, лидер на најголемата српска опозициска партија и некогаш човек од медиумите, се пожали дека додека Вучиќ можел да зборува со часови без прекин на големите српски телевизиски канали, опозициските политичари главно се појавувале само како цели на напади. „Јас сум како актер во нем филм“, рече тој.

Н1, единствениот канал што понекогаш му дава простор, е масовно гледан во Белград, главниот град, но е блокиран во многу градови и населени места каде градоначалниците се членови на партијата на Вучиќ. Дури и во Белград, кабелската компанија на која емитува Н1 има проблем да влезе во станбени згради изградени од инвеститори кои се во блиски врски со владата. Во огромниот нов станбен комплекс во изградба за припадниците на безбедносните служби во близина на Белград, на пример, тие одбија да ја инсталираат инфраструктурата на кабелската телевизија СББ, соопшти компанијата.

Гледачите на провладините канали „живеат во паралелен свет“, вели Жељко Бодрожиќ, претседател на Независното здружение на новинари на Србија. Каналите како ТВ Пинк, најпопуларната национална станица, која емитува сексуално експлицитни реални шоуа, како и долгите изјави на Вучиќ, посочува тој, „не само што ги индоктринираат, туку и ги заглупуваатлуѓето“.

Европската унија и САД постојано го критикуваа Вучиќ за недостатокот на медиумски плурализам, но не инсистираа на тоа, бидејќи не сакаа Србија да се сврти кон Русија или да направи проблеми во соседна Босна и Херцеговина.

Ова му даде слобода на Вучиќ да ја прошири контролата врз медиумите, што Раша Недељков, програмски директор на белградскиот Центар за истражување, транспарентност и одговорност, го опиша како „костур на целиот негов систем“. На некој начин, посочува Недељков, просторот во Србија за критичките медиуми сега е помал отколку што беше во времето на Милошевиќ, кому „всушност не му беше гајле дали ќе има целосна контрола“ и не ги „чепкаше“ разните регионални медиуми.

„Вучиќ сега учи од таа грешка на Милошевиќ“, вели Недељков. Вучиќ и неговите сојузници, посочува, „не толерираат ништо што е различно“.

Некогаш моќните независни медиуми постепено беа намамени на другата страна. Радио станицата Б92, која редовно го критикуваше Милошевиќ за време на војните во 1990-тите, на пример, сега е во сопственост на поддржувач на Вучиќ и главно служи како гранка на власта.

Новинарите и другите кои му се спротивставуваат на Вучиќ се жртви на напади од таблоиди лојални на властите. Шолак, претседателот на Јунајтед груп, на пример, беше прогласен за „најголемиот српски измамник“, кој се гребе за Србија и предавник кој работи за странските непријатели на Србија.

Господин Шолак, кој живее надвор од Србија поради опасноста за својата безбедност, рече дека толку многу е напаѓан, што кога не се случува тоа, му се јавуваат пријателите и го прашуваат: „Што се случи? Дали си добро“.