Може ли Украина да го престигне Западен Балкан на патот кон ЕУ?

Откако Украина и Молдавија го започнаа својот официјален процес на интеграција во ЕУ во 2022 година, можноста новите кандидати да „скокнат во редот“ создаде немир во Западен Балкан. Иако притисокот за нивно пристапување во ЕУ беше резултат на избувнувањето на војната во Украина, релативно брзото темпо со кое овие земји се движат досега не е секогаш  топло прифатено од долгогодишните балкански кандидати.

Сепак, оваа „трка“ е во голема мера нематеријална поради неколку причини. Прво, мали се шансите за брзо спроведување на целиот процес, особено на кандидатурата на Украина. Второ, Украина и Молдавија досега го поминаа само полесниот дел, а вистинската работа почнува сега. Конечно, посилен моментум за проширување на ЕУ, и покрај охрабрувачките сигнали, сè уште не е загарантиран.

Украина и Молдавија аплицираа за членство во Европската унија неколку недели по почетокот на руската инвазија во 2022 година и добија кандидатски статус во јуни истата година. Европскиот совет официјално одлучи да ги отвори нивните пристапни преговори во декември 2023 година, а во исто време да и додели кандидатски статус на Грузија. Релативната брзина со која напредуваа новите источноевропски кандидати набрзо беше во контраст со состојбата на пристапувањето на кандидатите од Западен Балкан.

Северна Македонија и Албанија ги започнаа своите пристапни преговори дури во јули 2022 година по долгогодишно одложување. Босна и Херцеговина доби статус на земја кандидат шест месеци по Украина и Молдавија, а отворањето на нејзините пристапни преговори се уште се чека, додека Косово не е признаено како кандидат. Црна Гора и Србија со години немаат направено формален исчекор.

Наративи за „нефер третман“ навлегуваат во Западен Балкан

Во септември 2023 година, „Фајненшл тајмс“ објави дека „некои лидери од Западен Балкан се сè пофрустрирани што Украина ги прескокнува нивните земји во процесот на пристапување во ЕУ“. Подоцна истата година, Политико објави изјава на српскиот министер за евроинтеграции во која оценува дека ЕУ не реагирала толку брзо со Западен Балкан како што реагираше со Украина, Молдавија и Грузија. Имаше и поостри оценки за ситуацијата, при што некои медиуми од Западен Балкан објавија дека не е фер тоа што земји како Босна и Херцеговина се оставени во чекалната, додека земјите од Источна Европа, чиј територијален интегритет е нарушен, напредуваат .

Сосема очекувано, руските власти и државните медиуми, исто така, ги искористија овие поделби, при што министерот за надворешни работи Сергеј Лавров во септември минатата година коментираше дека ЕУ „ги прима нацистите додека Србија, Турција и другите ќе чекаат“.

Реагирајќи на наративите во интервјуто овој месец, комесарот за проширување Оливер Вархеји рече дека „не е добра идеја да се обидуваме да создадеме трка меѓу Западен Балкан и Украина“ и дека „условите се услови и тие треба да се применат  подеднакво за секој кандидат“.

Сепак, не сите сè уште веруваат дека тоа треба да биде случај. Според неодамна објавениот Извештај за безбедност во Минхен, 75 отсто од Украинците веруваат дека ЕУ треба да ја забрза апликацијата на Украина за членство во ЕУ „дури и ако тоа значи намалување на нејзините стандарди за пристапување“. Во извештајот, сепак, се забележуваат несогласувањата во Европската унија околу ова прашање и внимателност во врска со оваа перспектива.

Соговорниците на нашиот портал се согласуваат дека очекувањата треба да се менаџираат. Наташа Вунш, професор по европски студии на Универзитетот во Фрибург, вели дека е важно да се запамети дека почетокот на пристапувањето првенствено беше симболичен гест на солидарност кон Украина. Евентуалните преговори за проширување, додава таа, веројатно ќе траат најмалку една деценија и не можат сериозно да започнат пред да се реши воената конфронтација со Русија.

„И покрај стравувањата меѓу земјите од Западен Балкан дека Киев би можел „да ги прескокне во  редот“, неколку земји-членки изразија силна резервираност за таквиот исход и, ако ништо друго, групното проширување на Западен Балкан и Украина, веројатно заедно со Молдавија и Грузија, може да да се предвиди во 10-15-годишен хоризонт“, вели Вунш, кој е и член на Советодавната група за политики на Балканот во Европа (BiEPAG).

Теона Лаврелашвили, политички аналитичар во Центарот за европска политика во Брисел, исто така се сомнева дека Украина ќе се приклучи на Европската унија порано од некои од земјите од Западен Балкан поради неколку причини, вклучително и фактот дека земјата е вклучена во војна.

„Дополнително, пристапувањето на Украина, со население од 44 милиони, неизбежно ќе влијае на институционалната и буџетската динамика на Унијата. Ова ги доведува во прашање времето и природата на неопходните реформи, како оние во заедничката земјоделска политика и кохезионите фондови. Насоката и темпото на овие реформи се неизвесни и во голема мера ќе зависат од следното раководство на Унијата“, вели таа.

Според Лаврелашвили, изборите за Европскиот парламент во 2024 година се очекува да бидат сведоци на значително поместување на десната страна, при што популистичките радикални десничарски партии добиваат на сила, што потенцијално може да влијае на проширувањето, како и на поддршката за Украина.

„Иако процесот на проширување стана многу пополитички и геополитички, управувањето со очекувањата во врска со временската рамка за пристапување на Украина во ЕУ ќе биде клучно за да се избегне разочарување“, вели Лаврелашвили.

Дури е сомнително дали пристапниот процес на Украина и Молдавија досега може да се смета за особено брз. Аднан Ќеримагиќ, виш аналитичар во Европската иницијатива за стабилност, истакнува дека во минатото земјите како Естонија, Чешка и Хрватска поминале низ истите фази подеднакво брзо, па дури и побрзо.Тој вели дека двата клучни теста за ЕУ сега ќе бидат тоа што ќе се случи понатаму.

„Прво, дали постои јасна политичка посветеност да се доведат Украина и Молдавија до следната цел? Дали ова ќе биде вистинска цел за финализирање на разговорите и станување полноправни членки на ЕУ или барем членство во нејзиниот единствен пазар и четири слободи? Или ќе биде празна цел за отворање на 33 поглавја за кои можеби ќе бидат потребни уште осум години, како што беше случајот со Црна Гора, или подолго од една деценија како што ќе биде случајот со Србија?“, прашува Ќеримагиќ.

Вториот голем тест ќе биде дали ЕУ ќе биде подготвена да го повтори својот пристап кон Украина и Молдавија на Западен Балкан.

„Она што го видовме досега е помалку од охрабрувачко. Пристапот на Европската комисија кон Босна и Херцеговина е во целосна спротивност со она што го видовме со Украина и Молдавија. Земете го условот за усвојување на Националната програма за усвојување на правото. Во случајот со Украина, за разлика од Босна, Комисијата не го стави тоа како услов за почеток на пристапните преговори. Тоа е затоа што дури и за нефедерализираните земји овој документ е огромна и тешка задача“, истакнува Ќермигаиќ.

Некои набљудувачи, сепак, оценуваат дека, покрај различниот пристап што ЕУ го има кон Украина и Молдавија, за бавното темпо на нивниот процес на пристапување се одговорни и земјите од Западен Балкан.Според Курт Басуенер, виш соработник во Советот за политика за демократизација, сегашната разлика помеѓу кандидатите од Источна Европа и Западен Балкан е вистинска политичка волја за спроведување на потребните реформи.

„Релативниот недостиг на испорака за поголемиот дел од Западен Балкан зборува многу“, вели тој.

Тој додава дека ЕУ помогнала да се создаде овој став кај повеќето политичари од Западен Балкан, со тоа што со години учествувала во „среќен разговор“, објавувајќи напредок кој има слаба врска со реалноста, како што вели, во залудна надеж дека ќе стане реалност со текот на време.

„Постои подлабок проблем: фактот што во голема мера политичките елити на овие земји генерално не ги сакаат стандардите за транспарентност и одговорност содржани во acquis – тоа би го уништило нивниот бизнис модел“, вели Басуенер.

Тој, исто така, оценува дека популарната слика за ЕУ како заедница на вредности доведе до позитивни промени во Украина, и покрај нејзините сè уште очигледни предизвици. Од друга страна, на Западен Балкан, ЕУ никогаш не се ставила во преден план како заедница на вредности, туку повеќе трансакциски.

„Ако треба да има вистински напредок, тоа е она што ќе биде потребно – сојуз заснован на вредности меѓу демократите на ЕУ и оние во регионот. Можеби ќе има шанса за фундаментално преиспитување со следната Комисија, но ништо не е сигурно“, заклучува Басунер.

Дали навистина постои моментум за проширување?

Почетокот на пристапниот процес за Украина, Молдавија и Грузија барем ја натера ЕУ сериозно да размислува за проширувањето, кое претходно се чинеше дека е во состојба на длабоко замрзнување. Минатата година беа дадени предлози од некои лидери на ЕУ, вклучително и Шарл Мишел, дека Унијата треба да биде подготвена да прифати нови членки до 2030 година. Предлози дадоа и владите на Франција и Германија за тоа како да се реформираат институциите во овој контекст. Дали овие знаци се доволни за да се заклучи дека навистина постои политички моментум за проширување? Без него, прашањето кој ќе се приклучи прв – кандидатите од Западен Балкан или од Источна Европа – станува ирелевантно.

Теона Лаврелашвили верува дека, иако има забележителна промена во политиката за проширување на ЕУ, одржувањето на овој моментум не е загарантирано.

„Наративот што преовладува сугерира потреба од институционални и реформи во управувањето за да се примат новите членови. Сепак, верувам дека овој дискурс го маскира подлабокиот недостаток на политичка волја за проширување. Иако реформата може да биде од суштинско значење за интегрирање на сите девет кандидати, вклучително и Украина, тие не се толку критични за пристапот кон помалите земји, како што е Црна Гора, со население од нешто повеќе од половина милион“, вели таа.

Наташа Вунш се согласува дека проширувањето е одново видливо како политика на европско ниво, но вели дека ЕУ ќе се соочи со многу други предизвици во годините што доаѓаат.

„Постои консензус дека приемот на толку голема земја како Украина, или друго групно проширување, ќе бара претходни институционални прилагодувања, најверојатно во форма на промена на договорот, што дополнително ја оддалечува можноста за брзо завршување на процесот на проширување со Украина или која било друга од сегашните земји кандидати“, вели таа.

Се чини дека, наместо да се грижат за тоа кој прв ќе влезе во Европската унија, сите кандидати треба да вложат дополнителни напори за да ја убедат ЕУ дека проширувањето треба да остане на врвот на нејзината агенда во 2024 година и понатаму.