Мегаломански проект што може да ја уништи Турција: Дали каналот на Ердоган ќе стане гробишта на пари

Босфорот е клучен трговски пат со илјадници години, но денес е преоптоварен. Десетици илјади бродови го користат овој премин секоја година, и мора да чекаат од 14 часа до дури четири дена. Новиот канал треба да го олесни Истанбул, град изграден на два континента, но од првиот поглед на димензиите на проектот, станува јасно дека ќе биде тешко да се постигне.

Наречен канал Ердоган, тој е жестоко дебатиран од самиот почеток: властите го нарекуваат историски инфраструктурен пробив, а критичарите предупредуваат дека може да се претвори во најскапата грешка во модерната турска историја.

Каналот треба да биде долг 45 километри, широк 275 метри и длабок речиси 21 метар, а би поминувал западно од новиот меѓународен аеродром во Истанбул. Проектот вклучува изградба на шест мостови, ново пристаниште и населби каде што би можеле да живеат до половина милион луѓе. Владата тврди дека вкупните трошоци ќе изнесуваат околу 15 милијарди долари, а приходите се планира да се реализираат преку надоместоци за премин на бродови и се проценува дека би можеле да достигнат до осум милијарди долари годишно, според WiWo.

Официјалниот почеток на изградбата беше означен во јуни 2021 година, десет години откако Ердоган – тогашниот премиер – го објави овој мегапроект.

Сега како претседател на Турција, Ердоган го гледа каналот како свое животно дело, верувајќи дека треба да му обезбеди на Истанбул побезбеден поморски сообраќај и да донесе огромни приходи во државниот буџет. Но, бројни инженери и економисти предупредуваат дека ова е политичка илузија.

Гигантски работи и технички ризици

Најголемиот предизвик е самата изградба: потребно е да се ископаат повеќе од една милијарда кубни метри земја (а каде ќе оди толку многу земја), додека геолозите предупредуваат на сложени проблеми со подземните води и притисокот.

Ова е исто така причината зошто почетокот на изградбата на самиот канал сè уште не е видлив – полесно е прво да се градат мостови на суво. Но, кога ќе започнат работите, длабочината од речиси 21 метар ќе претставува посебен предизвик: за споредба, Северноморскиот канал е длабок само 11 метри.

И додека Анкара најавува негово завршување во рок од седум години, експертите веруваат дека изградбата ќе трае најмалку двојно подолго, а трошоците би можеле да се зголемат на 100 милијарди евра.

Бизнис моделот е сомнителен
Освен тоа, бизнис моделот е исклучително сомнителен.

Дури и ако каналот биде завршен, големото прашање е дали може да се плати. Во 2024 година, 51.058 бродови поминале низ Босфорот, а приходите од разни такси изнесувале околу 227 милиони долари. По неодамнешното зголемување на тарифите, тие би можеле да се зголемат на околу 260 милиони долари, но според меѓународната Конвенција од Монтре од 1936 година, преминот низ Босфорот мора да биде бесплатен за трговските бродови, односно бесплатен.

Владата тврди дека договорот нема да се однесува на новиот канал, но за да се достигнат планираните осум милијарди долари годишен приход, би морала драстично да ги зголеми таксите. Ова би значело дека тие би изнесувале 30 пати повеќе од сегашните, што бродските компании веројатно би го одбиле. Експертите од Хамбург истакнуваат дека идниот канал би можел да биде само споредна рута и дека Босфорот ќе остане главна сообраќајна артерија кон Црното Море.

Всушност, се поставува прашањето – кој би ја платил скапата такса ако Босфорот може да се користи без плаќање? Експертите предупредуваат дека превисоките цени би ги одвратиле превозниците, наместо да ги привлечат.

Геополитички последици
Безбедносниот аспект е исто така контроверзен. Конвенцијата од Монтре ја регулира не само трговијата, туку и преминувањето на воени бродови низ Босфорот и Дарданелите, но нејзината правна применливост на каналот „Ердоган“ останува нејасна. Доколку Анкара се обиде да наметне различни правила, тоа би можело да предизвика тензии со Русија, Европската Унија и САД. За Москва, која го користи Босфорот како клучен излез од Црното Море, тоа е особено чувствително прашање.

Дилемата е јасна: доколку преминувањето низ Босфорот остане слободно, новиот канал нема да биде профитабилен, а доколку Анкара се обиде да наплаќа такси или да го ограничи преминувањето низ важниот морски теснец, тоа би можело да предизвика меѓународна криза. Влогот е огромен: значаен дел од снабдувањето со нафта и гас на Европа поминува низ Босфорот, како и рускиот извоз на житарки и енергетски производи.

Спротивставувањето не е ограничено само на меѓународната сцена. Во самиот Истанбул, градот кој најмногу би ги почувствувал последиците од изградбата на тој проект, отпорот расте од ден на ден. Илјадници граѓани потпишаа петиции и протестираа, плашејќи се дека каналот може да ги загрози нивните извори на вода за пиење и да доведе до засолување на почвата.

Градоначалникот на Истанбул, Екрем Имамоглу, главен политички ривал на Ердоган, го нарече тоа „катастрофа што ќе го уништи градот“ и покрена законска акција за запирање на изградбата, при што опозицијата тврдеше дека даночните обврзници ќе ја платат цената на мегаломанијата на претседателот со децении. Противниците предупредуваат на неконтролирана урбанизација и шпекулации со недвижности, бидејќи земјиштето до планираниот канал веќе е предмет на интерес на арапските и домашните инвеститори.

Животно дело на Ердоган или гроб вреден милијарди?
Сепак, за Ердоган, тоа е повеќе од проект и претставува симбол на неговата моќ и модернизација. По повеќе од две децении на власт, претседателот сака да создаде монументално наследство кое ќе го продолжи неговиот политички мандат. Но, каналот би можел да стане и симбол на неговата мегаломанија, финансиски неуспеси и еколошка девастација, оставајќи ги идните генерации со долгови и уништена животна средина.

Беше замислен како проект на векот на Ердоган, но ако се остварат предупредувањата на економистите и геополитичките аналитичари, тој би можел да претставува само екстраваганција, заедно со уништување на животната средина и политичка поделба.

Дали каналот навистина ќе означи пресвртница за Турција или ќе стане мегапроект што ќе ја фрли земјата во нови долгови, останува прашање кое сè уште ја дели јавноста таму.