Како Бугарија стана заробена држава?

Во текот на годините на т.н. транзиција во Бугарија, видовме различни иновативни модели на корупција. Но, случајот со „Капитан Андреево“ е посебен. Најмалку една деценија, државата им го отстапуваше клучниот контролен пункт на приватни компании зад кои стоеја луѓе попознати по нивните подземни прекари. И очекувано, воспоставувањето на овој модел предизвика  понуди за мито, а потоа и физички закани. Јасно се гледа притоа дека смислено, а не без корист се повлекува од клучните активности и области и им ги дава на проблематични фигури од  транзицијата.

Кога премиерот Кирил Петков го посети граничниот премин „Капитан Андреево“ во април и нареди да се изврши проверка на фитосанитарната контрола таму, едвај знаеше во што се впушта. Два месеци подоцна, тој тврдеше дека една од причините за соборувањето на неговата влада е токму шемата на турско-бугарската граница. „Капитан Андреево“ е еманација на заробената држава. И не толку поради шверцерските канали кои минуваат таму, бидејќи такви канали има низ целиот свет. Но, тие не се секаде така „регулирани“ и „тарифни“ како на бугарско-турската граница. Генезата на овие канали лежи во далечните години на социјализмот.

Тие беа создадени од државната безбедност кога тајниот транзит беше државна политика – трговијата со дрога и други стоки обезбедуваше приход во западна валута, до која инаку беше тешко достапно поради западните санкции за социјалистичкиот табор. Ова се случува и денес во земји како Северна Кореја, каде што државата организира производство и трговија со дрога, фалсификувани пари итн. Во Бугарија, по пропаѓањето на социјализмот, шверцерските канали беа „приватизирани“ од луѓето што ги контролираа. Потоа преминаа во рацете на структурите на моќ со најистакнати имиња – Константин Димитров – Самоковица (убиен во 2003 година во центарот на Амстердам) и Иван Тодоров – Докторот (застрелан во 2005 година во Софија). Овие луѓе (како и многу други инволвирани во шверц) беа елиминирани со текот на годините, но каналите останаа.

Големиот проблем во случајот „Капитан Андреево“ е што државата намерно (најверојатно не без корист) се повлекува од клучните активности и области и ги дава на проблематичните фигури од времето на  транзицијата. А, границата е првиот знак за суверенитет на една земја.

Приказната за транзицијата

Историјата на овие луѓе започнува на почетокот на 90-тите, кога правосудните органи групирани  околу своето спортско „боречко“ минато, се повлекоа од своите функции во општеството и брзо ја зазедоа улицата. Првичната акумулација на капитал кај нив одеше преку пласман на украдени автомобили од Европа, рекетирање на малите бизниси, отплата на лични кредити, осигурување на сила… Паралелно со ова, во државата се одвиваше поголемата шема. Државните компании беа исцедени од групи како „Мултигруп“ со т.н. пајак систем. Приватните компании на групацијата стоеја на влезот и излезот на државните компании – им продаваа скапи суровини, а произведената стока ја купуваа за ништо. И претседателот на „Мултигруп“, Илија Павлов, е поранешен борач од школата „Олимписки надежи“. Тој успешно ги собра поранешните вработени во државната служба, поранешни борци кои добија отворена поддршка од политичарите на ДПС. Групата беше еден од главните прекршители на југословенското  ембарго во 1990-тите, а заедно со неа во оваа профитабилна активност се вклучија и други „соиграчи“ на Павлов. Насобраните пари потоа почнаа да се вложуваат во приватизацијата на туризмот и индустријата.

Но, клучни во филозофијата за профит на овие бизнисмени се „тесните“ места во државата. Муртите (силеџиите во политиката и бизнисот) сфатија дека монополот или ексклузивноста носи многу повеќе пари од незаконската активност и ги создадоа со помош на политичарите. Заземањето на Софија е многу видливо и документирано. Во средината на 1990-тите, „висаџиите“ (луѓе од една од тогашните две главни криминални групи – ВИС и СИК) ја презедоа контролата врз општинските паркинзи во Софија, а потоа ги приватизираа со активна поддршка на клучните политички фигури во Советот на општина Софија. Имено, претседавачот Антоан Николов беше партнер со шминкерот Методи Методиев – Мето Илијански, кој исчезна без трага во 2002 година. Методиев пак има врска со озлогласените во  случајот „Капетан Андреево“, Христофорис Аманатидис – како и Така и Красимир Каменов – Куро. Следеа различни шеми со општинското претпријатие „Софијски имоти“, а сопственост на  групата станаа значајни објекти во Борисовата градина, како бањата „Марија Луиза“ и летниот театар, општинските пазари, пазарите со зеленчук итн. Концесијата за чистење на ѓубрето ја доби „Титан“, кои во подземјето се познати како Пернишки висаџии. Некое време „висаџиите“ и „сикаџиите“ постигнуваа тежок баланс во  владеењето со Софија преку нивните различни претставници во општинскиот совет и градското собрание.

Дури и кога Бојко Борисов стана градоначалник, тој изгледаше како логично продолжување на овој тренд поради неговото минато во СИК. До овој момент, сепак, важноста на двете групи е  многу помала, тие поминаа низ неколку бранови на престрелки и фокусот сега е целосно на совладување на јавните средства – имоти, јавни набавки, заштеда на даноци итн. Филозофијата на оние кои веќе облекоа одела на „бизнисмени“ е дека во државата има „тесни“ места кои можат да ги контролираат независни економски субјекти. Доволно е државата да им ги „подари“ овие критични точки и да  се акумулира значителен финансиски профит. Собирањето ѓубре, на пример, е клучно место без кое ниту еден град не може.Оваа филозофија беше искористена од сите структури на моќ во државата.

На пример, во средината на 1990-тите, група од Варна ги презеде базите за жито во Северна Бугарија. Така таа стави рака на трговијата со жито – важна работа за овој дел на Бугарија. Тогаш „Мултигруп“ создаде монопол во трговијата со шеќер и насилно ја наметнуваше неговата цена. Во Софија друга група го контролираше најголемиот пазар за зеленчук и овошје. Кон крајот на 1990-тите, луѓето од поранешниот СИК, ВИС, ТИМ и други добија концесии за плажите покрај Црното Море. Во средината на првата деценија на овој век, сите шумски стопанства  беа дадени под концесија на големите стопанственици. Како што се слеваа европските пари за инфраструктурни проекти, концесиите за голем дел од каменоломите исто така паднаа во рацете на избрани луѓе. Според тоа, тие создадоа градежни компании со цел да учествуваат во апсорпцијата на европските фондови.

Разгорениот скандал со Васил Бошков, кому државата му го растури бизнисот со коцкање, е индикативен и за водење бизнис во Бугарија. Успехот на Бошков е резултат на договори со државата, според неговите признанија – со министерот за финансии на ГЕРБ, Владислав Горанов, кои му овозможувале да заштедува даноци, а за возврат  да им „помага“ со милиони евра, што ги давал на Горанов или други бизнисмени блиски до власта, како Кирил Домушчиев. Признанијата на Васил Бошков се важни бидејќи доаѓаат од директен учесник во корупциската шема.

Корпоративната комерцијална банка е исто така жив пример за тоа како државниот ресурс – сметките на големите државни компании во банката – се експлоатираат во приватен интерес. Намерниот банкрот на банката беше искористен за повторно ограбување на нејзиниот имот.

Откако коалицијата „Продолжуваме со промената“ почна да ги анализира јавните набавки од времето во кое раководеше ГЕРБ, излезе дека во 80 отсто од нив имало пријавен само еден кандидат кој ги добил. И, тоа не е случајно – едноставно нарачките се направени за одреден кандидат или конкуренцијата била заплашена. И ова се само нештата кои станаа јавни, бидејќи сигурно има уште многу криминали што не се познати. Затоа што „големите пари ја сакаат тишината“.

Шемата на „Капитан Андреево“ е иста – фитосанитарната и ветеринарната контрола се задолжителни при преминување на границата. Така, години наназад т.н. златна дупка, низ која минуваат линиите за дезинфекција, се покажа дека е дадена под закуп на фирма. Проверката на почетокот на годината покажа дека фирмата што управува со неа треба да има 32 милиони лева готовина, но таа парите ги нема. Уште повеќе, касата не беше поврзана со даночните власти во Националната служба за приходи, иако треба.  Така парите собрани од задолжителната ветеринарна инспекција одат директно во нечиј џеб.

Како што може да се види од шемите, монополот на само една лабораторија за фитосанитарна контрола овозможи целосна контрола на „Капитан Андреево“. Министерот за финансии Асен Василев, на пример, рече дека границата била отворени за фитосанитарна контрола без присуство на цариник, како што налага прописот. Сето тоа државата го дозволи уште во 2012 година – за време на првиот мандат на Бојко Борисов.

А, големината на митото понудено на заменик-министерот Иван Христанов – 500.000 лева месечно, покажува колкава е измамата. Подоцнежните закани кон него и кон други кои се обидоа да ја расветлат шемата покажуваат колкав е интересот и типот на играчи на оваа територија.

Луѓе со минато

Имињата на многу од овие бизнисмени се нови за младото општество. Но, тие се луѓе со минато. Во август 2020 година, на пример, во јавниот простор се појави името на Младен Михалев – Мајо. Него го извади на површина поранешниот пратеник и адвокат на Царистичкото движење (НДСВ), Димитар Ламбовски, по повод неговиот финансиски спор со поранешниот директор на Бугарската банка за развој, Стојан Мавродиев. Михалев е еден од основачите на осигурителната компанија СИК, како и партнер во коцкарска компанија со Васил Бошков во раните 1990-ти. И Ламбовски и Мавродиев се пример како се инсталирани блиски до групите на власт.

Димитар Ламбовски е во управниот одбор на First Eastern International Bank по нејзината приватизација, тогаш наречена SIK Bank. Нејзината приватизација е квинтесенција на транзициската формула – нејзини акционери или менаџери беа поранешни членови на Комсомолот и поранешни комунисти, луѓе од државната безбедност и поранешни спортисти. Ламбовски е и во раководството на Фудбалскиот клуб Славија, тогаш во сопственост на СИК. Тој е сликан и на првиот јубилеен коктел на осигурителната компанија. Ламбовски беше заменик во Царистичкото движење – НДСВ, во времето кога главен секретар на МВР беше Бојко Борисов, кој во своето CV има наведено и работа за групата од три букви.

Мавродиев, кој е поранешен заменик на ГЕРБ и  поранешен претседател на Комисијата за финансиски надзор, претходно бил финансиски консултант кој морал да биде сослушан во случајот за перење пари против Евелин Банев – Брендо, бидејќи според документите офшор компаниите кои се вклучени во  перење пари имаат негов потпис. Присуството на луѓе со вакви биографии на власт покажува како се презема државата.

Во книгата „Кум“ од Марио Пузо е опишана средбата на петте семејства кои треба да ја прекинат меѓусебната војна. Таму Емилио Барзини вели: „Дон Корлеоне, вие не нѐ почитувате. Вие поседувате политичари, сенатори, обвинители, судии и не ги споделувате со нас“. Всушност, целиот конфликт во „Кум“ доаѓа од фактот дека семејството Корлеоне, кое корумпирало политичари, сенатори, обвинители и судии, е против тие да му се дадат на користење на Барзини. Накратко – влијанието на ова семејство не е толку во структурите на моќ, колку што ги корумпираше властодршците.

Нормално, сето тоа се случуваше низ годините, бидејќи во државата немаше правосудни органи, специјални служби, обвинители кои ќе го следат јавниот интерес. Уште повеќе – откако поткупот и заканите не функционираа, многу често се појавуваше обвинителството кое замавнуваше со палката и покренуваше случаи против сторителите на злобните практики.

Ова е во основа приказна за заробената земја. Лошата вест е што е дизајнирана да биде таква со  децении во иднина. Концесиите за плажите, на пример, беа дадени три месеци пред падот на владата на Борисов за период од 20 години на истите структури.  Договорот за т.н. златен гол не може да се прекине, затоа што казните за него ќе предизвикаат значителна финансиска штета на БАБХ… А со падот на владата на Кирил Петков, барем за извесно време, притисокот да се земат назад  „тесните“ места во државата од луѓето на кои со години им беше давано управувањето од  ГЕРБ и ДПС, веројатно ќе престанат… Затоа, кога Бојко Борисов прашува зошто не ја прифаќаат Бугарија во Шенген, одговорот е: Затоа што е заробена земја на влезот во Европската унија.  (Капитал.бг)