Институциите задолжени за изборите гневни на партиите

Институциите што се задолжени да ја следат регуларноста на изборите се гневни на политичките партии заради  игнорирањето на нивните барања околу платеното политичко рекламирање. Првите луѓе на АВМУ, ДКСК , Државниот завод за ревизија, ДИК  и на ЗНМ  укажаа денес дека вака како што е, (не)регулирано, тоа отвора простор за злоупотреби и корупција, создава клиентелизам кај медиумите и се трошат огромни  пари на граѓаните.

Според преставничката на ДИК, Дитмире Шеху, годинава ќе се потрошат повеќе пари за платено политичко рекламирање од државниот буџет отколку за самото организирање на изборите. Зоран Трајчевски од АВМУ посочи дека годинава за оваа цел ќе се потрошат над десет милиони евра пари од буџетот, а од нив дури 90 отсто ќе ги искористат четирите големи политички партии од позицијата и опозицијата, додека од  вкупните девет минути на еден час за рекламирање на телевизиите и радијата, само една минута и 30 секунди им останува на тие што немаат пратенилчка група или се надвор од Парламентот, што според него е јасна илустрација за нерамноправното претставување на изборите. Каде, пак, одат тие пари, е најжешкото прашање. 

Спотред Трајчевски, во ДИК за овие избори се пријавиле за рекламирање дури 39 телевизии, 38 радија, 11 печатени медиуми и 251 интернет портали, што го запали црвениот аларм, по искуството од минатите избори кога некои од медиумите што добиле пари  биле формирани непосредно пред изборите, партиите се рекламирале и во медиуми  каде што не е неопходно да се рекламираат и во термини што не се гледани или слушани, односно во медиуми што немаат влијание на јавноста.

-Не постојат основни правила за онлајн медиумите кои од нив имаат право да објавуваат политичко рекламирање, како и за транспарентност на сопственоста и на уредувачките редакции. Непосредно пред избори се појавуваат нови или се активираат онлајн медиуми  што  функционираат наменски и само за време на избори, кои не се регистрирани во нашата држава и немаат никаква одговорност за содржината што ја објавуваат. Се пријавуваат во регистерот на ДИК и агрегатори за вести и веб страници, при што некои од нив се поврзани со политички партии, посочи Трајчевски, прашувајќи реторички – а, зошто да не?- кога само од еден учесник во кампањата можат да добијат до 15.000 евра реклами, ако се тријазични до 45.000, а ако земат од повеќе учесници, многу повеќе.

А, овие пари не се единствените што, според него, ги добиваат партиите од државата, бидејќи за нив годишно се издвојува 0,15 отсто  од вкупните приходи и 280.000 евра за годишно финансирање на партиските истражувачко-аналитички центри, покрај донациите што можат да ги добијат според законот! Апсурдот е што, според него, се трошат огромни пари за рекламирање, а тоа не ни влијае на резултатите и само се фрлаат парите на граѓаните. За тоа тој наведе неколку куриозитетни примери:

Според  Трајчевски, политичките партии  многу ја сакаат оваа форма на кампања, така што за време на изборите во 2020 година телевизиите емитувале дури 368 часа политички реклами, додека за време на локалните избори во 2021 година во двата круга заедно телевизиите емитувале околу 640 часа политичко рекламирање , на што е потрошено огромно програмско време (настрана колку биле измалтретирани гледачите и колку биле подигнати фрустрациите во општеството) – и сето тоа за само 20 дена кампања. Вториот пример беше уште покуриозитетен и е од дополнителните локални избори во 2022 година  на кои се избираа членови за Советот во Општина Тетово. На овие избори Алијансата за Албанците закупила повеќе од шест часа платено политичко рекламирање, а не освоила НИТУ ЕДНО советничко место, додека БЕСА се рекламирала само 36 минути – а освоила 12 советнички места. Третиот куриозитет е дека имало обиди да се плати политичко рекламирање што воопшто не се случило, па и партијата тврдела дека платила за тоа. 

Најпоразително, според неговата анализа, е дека освен што нема ефект на гласањето, а е скапо платено, ова платено политичко рекламирање не резултира со поголема одговорност ниту кај партиите ниту кај медиумите, туку обратно, и е ризик за корупција и создавање клиентелизам. Проблем е , оцени тој, што партиите не доставуваат никакви податоци за рекламирањето на социјалните мрежи и што не ги почитуваат ограничувањата од Изборниот законик кога можат да се рекламираат, така што се рекламираат нон стоп, во текот на целата година.Тој нагласи на крајот дека овој парламентарен состав не смогнал сили да ги изгласа предложените измени на Изборниот законик, но се надева дека тоа ќе го стори наредниот.

Претседателот на ЗНМ, Младен Чадиковски, посочи дека целокупниот годишен маркетиншки колач во државата е два ипол милиони евра, така што тоа што го добиваат партиите сега за политичко рекламирање е речиси една третина од таа сума, што кажува колку е голема таа и колку е голем потенцијалот за корупција на медиумите. 

Државниот ревизор, Максим Ацевски, рече дека една третина од својот работен век ја потрошил на следење на регуларноста на изборите, а напредокот е – нула. Фактот дека се направија две измени на изборниот законик непосредно пред и по распишувањето на изборите, според него, е илустрација дека кога партиите имаат заеднички интерес, се можат да сменат за 24 часа. Тој рече дека веќе 20 години посочуваат на системски недостатоци во изборниот законик што  влијаат на демократичноста на изборниот процес и на сретствата што се трошат, но и покрај неколкумесечното учество во работната група на Министерството за правда, тие не стигнаа до гласање. 

-Залудно изгубивме толку време. Ако не сакаат да не слушаат, барем да не ни го губат времето, порача Ацевски посочувајќи дека за политичките партии секогаш има максимум од определените сретства со буџетот, додека тие за судството, за јавното обвинителство и за регионалниот развој се преполовуваат. Колку е поразителна таа политика тој илустрираше со податокот дека во 68 отсто од населените места во Македонија бројот на жителите е под сто, а во некои нема ниту еден, па запраша – го знаат ли тоа надлежните институции и што мислат, која е пораката?

Тој посочи и на некои небулози во изборната регулатива (во ист текст трансакциска сметка и жиро сметка, иако втората веќе не постои како појава), како и на барањето да проверуваат како, што рече, „точен збир на неточни податоци“ од финансиските извештаи на партиите, прашувајќи зошто конечно не се креира еден образец за финансиските извештаи, зошто не е тој јавен на веб страница и секој што ќе уплати донации или потроши нешто веднаш да биде на увид на јавноста.

Како нелогична тој ја спомена и одредбата да може да се донираат пари и 45 дена по завршувањето на изборите прашувајќи – постои ли некој што ќе даде донација на партија што изгубила? Односно, обратно, која може да е причината некој да даде донација на партија што веќе победила? Генерално тој изборите ги спореди со фудбалски натпревар во кој сите почнуваат да трчаат од центарот,  а не некои од заднина, асоцирајќи на малите политички партии кои имаат нефер третман во законот околу политичкото рекламирање. 

Татјана Димитровска од ДКСК се согласи дека во правната рамка за платеното политичко рекламирање недостигаат јасни правила,  што остава простор за различни толкувања и злоупотреби. И таа сметаше дека вака како што се спроведува платеното политичко рекламирање е во корист на големите партии и тие немале  политичка волја да ги усвојат измените на кои работеле со месеци експертите. Таа посочи дека доминано рекламирањето сега е преку порталите и социјалните мрежи и дека во порталите ќе завршат два ипол милиони евра од наменетите сретства, вклучувајќи и такви што немаат јасна сопственичка структура и немаат импресум. Притоа, посочи пример со едно лице кое регистрирало десет портали само за да добие пари од државниот буџет за рекламирање. Таа ја повика јавноста да направи притисок и да им даде поддршка конечно да се направат измените што се предлагаат во Изборниот Димитровска го спомена и проблемот со злоупотребата на службените возила во кампањата, посочувајќи дека од 12.000 возила во 1.400 институции тие добиле податоци само за 4.000. Просторот за нивна злоупотреба според неа е голем, но ДКСК не може да покрене за тоа прекрочна постапка туку треба да ги повика институциите сами да го строрат тоа за прекршителите. Таа го поддржа предлогот на поранешната ДКСК службените возила да бидат обелезани со посебна регистерска таблична.