И Свети Климент беше прогласен за симбол на бугарскиот патриотизам

Бугарија направи голема прослава за 1000-годишнината од смртта на Свети Климент Охридски на 9 август 1916 година, првично планирана за Софија, а потоа преместена во Македонија за да се нагласи важноста на „повторните обединетите територии“ 

Втората главна цел на бугарската културна политика, освен воспоставувањето на нов училишен систем, беше да се нагласи „вистинскиот бугарски идентитет“ на „ослободените области“ со цел да се легитимизираат експанзионистичките претензии на државата од една страна, и во исто време да се поддржат „бугаризациските напори“ научно и културно. Балканските војни веќе значително го забрзаа културниот интерес за областите „што требаше да се ослободат“, а Македонија повторно се разви во доминантна тема на академските истражувања и работата на бројни уметници и интелектуалци за време на Првата светска војна.

Бугарската влада, пред сè, министерствата за образование и за војна, категорично го поддржаа овој тренд и во јуни 1916 година испратија истражувачки комитет од реномирани научници и познати македонски партизани во МВИО. Владата пак тесно соработуваше со Македонскиот извршен комитет, моќното раководно тело на македонската емиграција во Бугарија, кое избра некои од членовите на комитетот и ги регрутира за четата. Целта беше првенствено географско и етнографско истражување на „новите области“, во кои особено беа вклучени и Бугарската академија на науките и Универзитетот во Софија. Археологијата, која првенствено имаше за цел да ги обезбеди бугарските „историски права“ на Македонија, добиваше сè поголема важност. Слични истражувачки патувања беа организирани во Добруџа во 1917 година.

По предлог на командата на германската армија распоредена на Солунскиот фронт таканаречените универзитетски читања се одржаа во мај 1918 година во Скопје и Охрид и во август 1918 година во Крушево, на кои учествуваше делегација на германски научници. Тематската ориентација јасно им служеше на пропагандистичките цели и на академската легитимност на територијалните претензии на Бугарија. Други истражувачки ставки беа од интерес за војската. За да се постигне соодветно ширење на овие „докази“, предавањата подоцна беа објавени на неколку европски јазици. Се обработуваа поединечни предавања, на пр. „Борбата на македонските Бугари за образование“ (П. Нојков), „Улогата на Бугарија во светската војна“ (И. Георгов), „Нацијата како историски факт и нашата должност кон неа“ (Д. Михалчев) , „Балканските народи во античко време“ (Г. Качаров), „Граница на бугарскиот јазик“ (Б. Цонев) или „Бугарскиот јазик и бугарското единство“ (А. Теодоров-Балан).

Беше промовиран и бугарски систем за печатење, иако тој беше во голема мера ограничен на Скопје и затоа првенствено допре до тамошните елити. Најважното списание „Родина“ во голема мера го иницираше македонското движење на Тодор Александров. Тоа ја снабдуваше потребната хартија и машини за објавување на списанието и ги избираше уредниците и печатарите.

Друг израз на бугарската политика во контекст на културната работа беше реинтерпретацијата и инструментализацијата на историските настани и акцентот на црковните и националните празници, како што се 1000-годишнината од упокојувањето на Свети Климент Охридски и Денот на Кирил и Методиј на 9 август 1916 година, кои првично биле планирани за Софија, но на крајот биле преместени во Македонија за да се нагласи важноста на „повторните обединетите територии“. 

Од почетокот на векот, Бугарија сѐ повеќе се фокусираше на „духовната мобилизација“ и трајното нагласување на интегралниот идентитет и основата на заедницата преку националните празници, но тоа сега сѐ повеќе се применуваше и во „ослободените области“. Маршовите, прогласите и свечените церемонии имаа за цел да помогнат да се пренесе чувството на национално единство кај уморното од војна население воопшто и истовремено да се интегрираат „ослободените“ Бугари во ова „единство“. Раскошно организираните прослави за Свети Климент беа подготвувани од декември 1913 година и беа под надлежност на национален комитет формиран за таа цел, на чело со историчарот Александар Теодоров-Балан. Целта на ова беше да се одбележи славното „национално“ минато со користење на стари средновековни митови и да се нагласи важноста на Климент како симбол на бугарскиот напредок, побожност и жртва за нацијата на „национален народен фестивал“. Теодоров-Балан 1000-годишнината од неговата смрт ја опиша како „слава на верата, (…) на несебичноста и свесниот патриотизам“. По освојувањето на Македонија, бројни делови од планираните национални манифестации и церемонии конечно беа преместени во МВИО.

Кирил и Методиј беа третирани на многу сличен начин. Со вклучување на пробугарски, македонски ветерани од Балканските војни, гимнастички и младински организации и здруженија на резервни офицери, меѓу 8 и 10 август 1916 година во Скопје и Охрид беа спроведени големи демонстрации и прослави, при што армиското раководство учествуваше значително во организирање и надзор на настаните.

Друг пример за државно поставување и пропагирање на колективен, верско-национален идеал за единство беа прославите организирани за 15-годишнината од Илинденското востание, кое се сметаше за симбол на ослободителната борба на „бугарскиот“ народ и се толкуваше како борба за бугарскиот јазик и култура против тиранскиот османлиски режим. Повторно војската и црквата беа искористени како составен дел од настаните. Градоначалниците уште еднаш беа повикани од власта достоинствено да го прослават овој ден и во секој случај да ја вклучат „младината што учи“, а таа треба што порано да се воспита во националниот дух. Инаку, во подготовката на овие прослави учествуваше и Тодор Александров, кој беше секретар на планската комисија за главната свеченост во Крушево.

Софија организираше прослави на 15-годишнината од Илинденското востание како симбол на ослободителната борба на „бугарскиот“ народ. Во подготовката на овие прослави учествуваше и Тодор Александров, кој беше секретар на планската комисија за главната свеченост во Крушево

Меѓутоа, на моменти репресивните дејствија на бугарските власти добиваа гротескни карактеристики. На пример, еден австроунгарски офицер пријавил од Скопје во почетокот на 1916 година:

„Веројатно е точно дека овие радикални мерки се придружени со потсмев, па затоа во Ушкуб столбовите на предворјето на џамијата, амвоните во православните цркви итн. се обоени со црвена, зелена и бела боја од горе до долу…“

Сомнително е дека бугарската училишна и културна политика постигнала некои забележителни успеси во текот на само три години окупација. Поплаките во привремената окупациска администрација беа преголеми, бројот и обуката на достапните наставници беа недоволни, а товарот на блискиот Солунски фронт беше преголем. Под овие услови, Министерството за образование не беше во можност да воспостави ефикасен и државен контролиран систем на настава.

Кога фронтот се распадна во септември 1918 година, а делови од бугарските војници се побунија, Македонија повеќе не можеше да се држи. Под понекогаш хаотични околности, бугарските власти мораа да ја евакуираат окупираната област, а владата мораше да побара од сојузниците прекин на огнот.

Сонот за обединета Санстефанскa Бугарија и „ослободувањето“ на „македонските Бугари“ повторно пропадна на крвав начин. Многу бугарофили Македонци ја загубија довербата во способноста на Бугарија да ја одреди иднината на општествено-економски опустошената и социјално разурната Македонија од 1912-1918 година. Емиграциското движење, кое енормно порасна во повоениот период, дополнително ја ослабна поддршката на бугарското национално движење. Без разлика на ова, сонот за Сан Стефано, доколку е потребно по период на регенерација и повторно вооружување, во обновен вооружен конфликт, остана во мислите на водечките бугарски елити. (Крај)