Готовината е крал, но не за долго: Албанија планира целосно да го укине кешот

Во Албанија, земја каде што готовината сè уште владее, премиерот Еди Рама има амбициозен план: да ја укине готовината до 2030 година, превртувајќи го општеството наопаку. Со години, Албанците, како што вели популарната шега, претпочитаа да ги чуваат своите пари под душеци, покрај своите калашникови, отколку во банки. Доколку желбата на Рама се оствари, Албанија би можела да стане првата целосно безготовинска економија во светот.

Главниот двигател на иницијативата е борбата против сивата економија. Елиминирањето на готовината „е апсолутен приоритет за земјите со високо ниво на неформалност и дестабилизирачки количини на нелегални пари во финансискиот систем“, изјави за Политико Селами Џепа, професор по економија на Универзитетот во Тирана. Но, ниту банкарскиот систем ниту општеството се чини дека не се подготвени за таков драстичен чекор.

Повеќето Албанци сè уште претпочитаат да управуваат со своите заштеди надвор од банките, криејќи ги своите банкноти и инсистирајќи да плаќаат со готовина секогаш кога е можно. Дури и туристичките водичи ги советуваат посетителите со фразата „готовината е крал“. Иако поголемите синџири и ресторани прифаќаат картички, тоа не е случај во повеќето кафулиња, салони, бутици и помали продавници.

Кога новинар на „Политико“ се обиде да плати со дигитална картичка во продавница за облека во Тирана, продавачката го погледна збунето и праша: „Готовина?“ Тој имаше слично искуство во такси и автобус, каде што кондуктерот се подбиваше и повторуваше со погласен глас: „40 леки“.

Централно-левичарската влада сака да ја ослободи Албанија од она што извештајот на Европската комисија од 2024 година го опиша како „голема неформална економија“. Проценките сугерираат дека сивата економија сочинува помеѓу 29 и 50 проценти од БДП.

Спиро Брумбули, генерален секретар на Албанското банкарско здружение, најави воспоставување план што вклучува ограничување на износот на готовински трансакции и интеграција во платниот систем СЕПА на ЕУ до октомври.

Еден од клучните проблеми е длабоката недоверба на Албанците кон банките. Неодамнешна анкета покажа дека само 34 проценти од населението им верува, а според податоците на Светска банка, помалку од половина од Албанците имаат банкарска сметка. Не се сите убедени дека планот има смисла.

Генц Поло од опозициската Демократска партија вели дека обидот за сузбивање на сивата економија со забрана на готовина е „како убивање кокошки со артилерија“ и ја нарече идејата „напад врз личната слобода“. Ералд Капри, претставник на централно-десничарската партија, се сомнева дека ова е политички маневар. „Тоа е само една од идеите на Рама да го одвлече вниманието од вистинските проблеми на земјата, како што се корупцијата или високите трошоци за живот“.

Иако развиените земји како Шведска и Естонија размислуваат за безготовински трансакции, Албанија е поинаква приказна, а јавниот скептицизам е разбирлив. По падот на комунизмот во 1990-тите, се појавија „инвестициски компании“ кои ветуваа нереално високи каматни стапки. Наскоро, еден од шест Албанци инвестираше пари, честопати цела своја животна заштеда, во она што се покажа како пирамидални шеми.

До јануари 1997 година, шемите почнаа да пропаѓаат, предизвикувајќи масовни протести и хаос. Околу 2.000 луѓе загинаа во судирите, а повеќе од еден милион оружје беше ограбено од државните арсенали. Вкупната загуба беше проценета на 1,2 милијарди долари, што беше половина од БДП во тоа време. Настанот ја уништи довербата на граѓаните во државата и финансиските институции.

Дури и три децении подоцна, банките не успеаја да ја обноват довербата. Професорот Џепа истакнува дека банкарските услуги се скапи и нудат малку придобивки: „Тие одржуваа дискриминаторски каматни стапки. Високи за кредити и многу ниски за штедење.“

Меѓународните плаќања се придружени и со високи провизии, што ја обесхрабрува дијаспората. На пример, испраќањето 500 евра помеѓу албанските банки може да чини до 50 евра. Покрај тоа, компаниите не се спремни да плаќаат провизии за обработка на картички кои можат да достигнат до 3,5 проценти по трансакција, што доведе до тоа некои дури и да им наплатат дополнително на клиентите ако плаќаат со картичка.

Иако амбицијата на Рама е смела, нејзиниот успех зависи од воведувањето на евтина и достапна инфраструктура за дигитални плаќања. Без конкретен план, визијата за безготовинска Албанија до 2030 година ризикува да остане само сон.