ЕСИ повторно нуди заеднички пазар пред членство во ЕУ

Оваа иницијатива е заснована врз познатиот „фински пат кон пристапување“ и се темели и на искуствата на Шведска и Австрија

Под наслов „Како словенечкото претседателство може да ја оживее политиката ЕУ-Западен Балкан?“, Европската иницијатива за стабилност (невладина организација често финансирана од ЕУ) повторно излезе со идејата на земјите-кандидати од регионот да им се понуди пристап до заедничкиот пазар како брза компензација за неизвесното членство. Иницијативата ја заснова на искуството на Финска, Шведска и Австрија кои преку Заедничкиот европски пазар станаа побргу членки на Унијата. Во предлогот стои: 

„ЕУ има силен политички и економски поттик да и понуди на секоја заинтересирана западнобалканска нација шанса да се приклучи на нејзиниот единствен пазар како привремена цел во реформираниот процес на пристапување во ЕУ во две фази. За ова веќе има преседан, а тоа е ‘финскиот пат кон пристапување’.

Во јануари 1989 година, тогашниот претседател на Европската комисија Жак Делор се соочи со сомнежи во Париз и другите метрополи за понатамошно проширување на Европската економска заедница. Тој најде начин да ги реши овие проблеми: ‘структурно партнерство со заеднички институции за донесување одлуки и административни институции’ и пристап до Европскиот единствен пазар. Финска, Шведска, Австрија, Норвешка и Исланд ја прифатија неговата понуда, започнаа преговори и станаа членки на Европската економска област (ЕЕА) пет години подоцна, на 1 јануари 1994 година. Потоа, на 1 јануари 1995 година, Австрија, Финска и Шведска пристапија во ЕУ при што членството во ЕЕА го овозможи ова толку брзо. 

Во 1989 година владите во Финска, Шведска и Австрија заклучија дека понудата на Делор е од нивен национален интерес. Без овој интерес, ЕЕА никогаш немаше да се создаде. Прашањето сега е дали може да се повтори слична понуда од страна на ЕУ и дали тоа би било во интерес на земјите од Западен Балкан?

На 31 јануари 2020 година српскиот претседател Александар Вучиќ предложи слична идеја. По состанокот со високиот претставник на ЕУ, Жозеп Борел, во Белград, српскиот претседател сугерираше дека ЕУ треба да ѝ понуди на Србија фер можност:
‘да се приближиме до единствениот пазар на ЕУ, да ги отвориме нашите граници со Унгарија, Хрватска, Словенија и земјите од Шенгенот. На овој начин нашите граѓани гледаат конкретни придобивки. Секако, со разбирање дека на европскиот пат на Србија клучот за нас останува да се приклучиме ЕУ како полноправна членка на крајот’.

Прифаќањето на предлогот за ‘фински пат до пристапот’ ќе ги трансформира односите меѓу ЕУ и Србија и ЕУ – Западен Балкан. Еве како ова може да се случи во четири чекори:

Чекор еден: Српската влада комуницира со словенечката влада, со другите земји-членки на ЕУ загрижени за политиката на проширување – Франција, Германија, Италија, Шведска, Австрија, Холандија – и со Европската комисија дека е заинтересирана за процес што ќе ѝ овозможи на Србија влезе во единствениот пазар на ЕУ откако ќе се спроведат сите потребни реформи.

Чекор два: Словенечката влада подготвува конкретен предлог со институциите на Европската унија што ќе биде претставен на самитот ЕУ-Западен Балкан подоцна во 2021 година. Таквиот предлог ќе доведе до изготвување на конкретни патокази со наведување на одредниците што земјите треба да ги исполнат во сите 22 области опфатени од единствениот пазар, како и за владеењето на правото. Повеќето барања за овие 22 области веќе се детално утврдени во Договорот за ЕЕА помеѓу ЕУ и Норвешка. 

Принципот на слободно движење на стоки гарантира дека производите со потекло од земја на ЕЕА можат слободно да циркулираат на внатрешниот пазар. Царинските давачки и квантитативните ограничувања на трговијата со такви производи се забранети во рамките на ЕЕА.

Преку слободно движење на лица, сите државјани на ЕЕА имаат право да работат во која било друга држава на ЕЕА. Студентите, пензионерите и луѓето кои не се со платено вработување, исто така, имаат право да престојуваат во друга држава на ЕЕА.
Според Договорот за ЕЕА, поединците и компаниите уживаат слобода на основање и право на давање услуги низ цела ЕЕА под еднакви услови.

Слободното движење на капитал овозможува прекугранично инвестирање од страна на жителите и компаниите во ЕЕА, без дискриминација врз основа на националност, место на живеење или место на основање. Граѓаните и компаниите имаат право да префрлаат пари меѓу државите на ЕЕА и да отвораат банкарски сметки, да инвестираат во акции и средства и да позајмуваат пари во други држави на ЕЕА.

Ако ова изгледа многу блиску до полноправно членство во ЕУ, тоа е затоа што е така. Граѓаните и компаниите би уживале во слободите што денес ги уживаат граѓаните и компаниите од Норвешка и Исланд. Владите на Западен Балкан би можеле да им докажат на скептиците во ЕУ дека можат да ја одржат дисциплината при пристапување и почитување на правилата на ЕУ.

Чекор три: Понудата за пристапување кон единствениот пазар е проширена на сите земји од Западен Балкан, вклучително и на Косово. Штом сите земји ја усвојат истата регулаторна рамка и се приклучат на единствениот пазар, станува можно да се имаат овие четири слободи и меѓу земјите од Западен Балкан. ЕУ јасно става до знаење дека овој предлог не е наметнат на земјите од Западен Балкан, но претставува фер и кредибилна понуда за оние влади кои сакаат да докажат дека можат да ги спроведат многуте реформи потребни за интеграција во следните неколку години. Ова би бил пресвртен момент и за оние земји кои сè уште не ги отвориле пристапните преговори: Косово, Босна и Херцеговина, но и Албанија и Северна Македонија.

Чекор четири: ЕУ и оние земји од Западен Балкан заинтересирани да се приклучат на единствениот пазар развиваат институционална рамка за ова, така што откако земјите ќе се приклучат на единствениот пазар, тие, како што тоа го прави Норвешка денес како членка на Европската економска област (ЕЕА), ќе продолжат да усвојуваат идни правила и регулативи на ЕУ во областите опфатени со единствениот пазар:
Централен принцип на Договорот за ЕЕА е хомогеноста, што значи дека истите правила и услови на конкуренција се применуваат за сите економски оператори во рамките на ЕЕА. За да се одржи хомогеноста, Договорот за ЕЕА постојано се ажурира и изменува за да се осигури дека законодавството на ЕЕА државите се во согласност со законодавството на ЕУ за единствениот пазар.
Во исто време, процесот на исполнување на критериумите за 22-те области опфатени со единствениот пазар треба да биде целосно заснован на постигнувањата, инспириран од успешниот процес на патоказот за визна либерализација започнат во 2008 година. Наместо отворање и затворање на поглавјата едно по едно, на земјите треба да им се понудат мапи во сите области, утврдувајќи што треба да се направи. Преговорите ќе се затворат само кога Европската комисија ќе утврди дека една земја е ‘добро напредната’ во сите 22 полиња и дека има силен учинок во владеењето на правото. Условите за владеење на правото треба да бидат исто толку тешки, колку што се и за влез во ЕУ, за да се осигура дека регулативите се спроведуваат насекаде на единствениот пазар.

Во 2008 година, претходното словенечко претседателство со ЕУ играше клучна улога за визната либерализација за Западен Балкан. Ова стави крај на повеќегодишната фрустрација и поделба по ова прашање во ЕУ и доведе до тоа сите граѓани на Западен Балкан (освен оние од Косово) да можат да патуваат без визи во ЕУ до крајот на 2010 година. Тоа беше голем успех на словенечката дипломатија. Дали е можен сличен успех во 2021 година?

Неодамна словенечкиот претседател Борут Пахор објави дека францускиот претседател Емануел Макрон ќе учествува на состанокот што Словенија го организира за шефовите на држави од Западен Балкан за неколку недели. Овој состанок и словенечкото претседателство во втората половина на оваа година претставуваат важна можност за враќање на кредибилитетот на ЕУ, стимулирање на реформите и приближување на Балканот кон ЕУ.

Словенија, исто така, силно ја поддржуваше визионерската транспортна заедница ЕУ-Западен Балкан што беше формирана во октомври 2017 година и ги вклучува денес сите шест земји од Западен Балкан. Оваа заедница има за цел целосна интеграција во областите ‘патен, железнички, воден пат и поморски транспорт, како и развој на транспортната мрежа помеѓу Европската унија и шесте западнобалкански страни’.
Во договорот за основање на Транспортната заедница се наведени сите применливи правила, вклучително и оние што се однесуваат на јавните набавки и државната помош. Предвидува секоја земја да стане целосно дел од пазарот на ЕУ во оваа област откако ќе ги исполни условите. Потенцијалните спорови ќе бидат решени пред Европскиот суд на правдата (ЕСП) и неговите одлуки се ‘конечни и обврзувачки’. Балканските судови исто така можат да се обратат до ЕСП за мислења и прашања исто како судовите на земјите-членки на ЕУ. ЕУ придонесува 80 проценти во буџетот на Транспортната заедница.

Институционалната структура на Транспортната заедница може лесно да се развие во институционална рамка за пошироката економска област ЕУ-Западен Балкан, вклучително и со постојана улога на Европскиот суд на правдата и Европската комисија. Транспортната заедница вклучува постојан секретаријат во Белград, министерски совет кој се состанува годишно и се состои од претставници на Европската комисија, шесте земји од Западен Балкан и набљудувачи од која било земја-членка на ЕУ што сака да присуствува. Овој Совет обезбедува ‘општи насоки за политиката’ и ‘го разгледува напредокот во спроведувањето на овој договор’. Регионален управен комитет ја подготвува работата на Министерскиот совет. Одлуките се едногласни, обврзувачки и објавени во официјалните списанија на ЕУ и на Западен Балкан.

Балканските влади и администрации работеа напорно во минатото кога имаа значајна и инспиративна цел пред нив. Приклучувањето кон единствениот пазар во рок од неколку години е значајна цел за општествата на Западен Балкан што може да ѝ се соопшти на пошироката јавност, бидејќи придобивките се опипливи. Земјоделски производи тогаш може да се продаваат во ЕУ без контроли; компаниите би можеле лесно да соработуваат прекугранично, засновано врз истите регулативи и создавајќи вработување преку нови синџири на производство. Ќе се применуваат правилата на ЕУ за животна средина и набавки, а во зависност од тоа за кои преодни периоди се преговара, работниците на крајот ќе можат слободно да се движат на најголемиот пазар во светот.

На Романија ѝ требаше од февруари 2000-та година до декември 2004-та година да ги заврши разговорите за пристапување со Европската унија. Србија, која започна преговори за пристапување во 2014 година, секако треба да биде во можност да ги заврши потребните реформи за влез во единствениот пазар на ЕУ во рок од неколку години. Така треба и Црна Гора, Северна Македонија и сите други земји од Западен Балкан, подготвени да се фокусираат на ова како нивен национален приоритет. Реалното ветување за подобар живот е најмоќниот поттик за реформаторите од Западен Балкан. Исто така, би било во интерес на ЕУ да го потврди своето влијание во регионот со стратешко значење, нудејќи повторно веродостојна перспектива за подобра иднина што е на повидок.

Приклучувањето кон единствениот пазар и отстранувањето на сите нетарифни бариери ќе им обезбедат на балканските економии реални и непосредни придобивки. Историскиот запис е јасен: Во 1999 година, годината кога ЕУ одлучи да ги започне пристапните преговори со Литванија, земјата имаше БДП по глава на жител што беше третина од просекот на земјите од ЕУ. До 2009 година тој беше на половина од просекот на ЕУ. Во 2018 година тој изнесуваше 81 процент. Тој на Естонија изнесуваше 40 проценти од просечниот БДП на ЕУ по глава на жител во 1999 година, до влегувањето во ЕУ во 2004 година достигна 54 проценти, а во 2018 година изнесуваше 82 проценти. Романија застана на 26 проценти во 1999 година кога беа отворени пристапните разговори. Тогаш тоа беше најсиромашната земја кандидат, но во 2018 година тој изнесуваше 66 проценти.

Северна Македонија денес е на ниво на развој каде што беше Литванија во 1999 година, а Србија каде што беше Естонија во 1999 година. Босна во 2018 година беше таму каде што беше Романија во 1999 година. Спроведувањето на реформите потребни за влез на единствениот пазар на ЕУ е феноменално корисно за периферните економии во последните децении. 

Области опфатени со единствениот пазар

I. Слободно движење на стоки
1. Ветеринарни и фитосанитарни работи
2. Технички прописи, стандарди, тестирање и сертификација
3. Одговорност за производот
4. Енергија

II. Слободно движење на работници и самовработени лица
5. Слободно движење на работниците
6. Социјално осигурување
7. Признавање на професионални квалификации

III. Право на основање и обезбедување услуги
8. Право на основање
9. Финансиски услуги
10. Услуги воопшто
11. Електронска комуникација, аудио-визуелни услуги и информатичко општество
12. Транспорт

IV. Слободно движење на капитал
13. Слободно движење на капитал

V. Конкуренција и заеднички правила
14. Конкуренција
15. Државна помош
16. Набавки
17. Интелектуална сопственост

VI. Хоризонтални одредби
18. Здравје и безбедност при работа, трудово право, еднаков третман на мажи и жени
19. Заштита на потрошувачите
20. Environmentивотна средина
21. Статистика
22. Закон за трговски друштва

БДП по глава на жител (според  куповната моќ ЕУ-28 = 100)