Економското закрепнување остана слабо, се зголемува јазот со просекот на ЕУ: ЕК за економијата

Економското закрепнување на Северна Македонија по пандемијата остана слабо, а јазот во стандардот на населението во однос на просекот во Европската унија минатата година се зголеми, се само некои од констатациите што се наведуваат во најновиот извештај на Европската комисија за напредокот на земјата минатата година.

Како што се наведува во извештајот во делот посветен на економијата, Владата во 2023 година почнала да работи на клучните реформи, при што се нотира формирањето на Фискалниот совет, потоа формирањет нов оддел за управување со јавни инвестиции во Министерството за финансии, чие работење е отежнато поради кадровски и ИТ прашања. Исто така ЕК констатира дека Владата укина одредени нетаргетирани мерки за поддршка на енергијата и, на крајот на 2023 година, усвои некои реформи на пазарот на електрична енергија, вклучително и постепено намалување на регулираниот пазар, што се очекува да доведе до помал фискален товар. Собранието усвои измени на неколку даночни закони, со кои се намалуваат даночните расходи и се прошири основата на приходите.

Насоките за политиките заеднички договорени на Економскиот и финансиски дијалог во мај 2023 година се делумно имплементирани, се вели во извештајот. Покрај фискалните реформи, Владата презеде чекори за справување со неформалната економија и промовирање на инвестиции за енергетска ефикасност. Исто така, донесе три клучни закони во делот на образованието и ги зајакна активните политики на пазарот на трудот.

„Северна Македонија ги исполни условите на политиката поврзани со првата рата (50 милиони евра) од макрофинансиската помош на ЕУ, која беше исплатена во мај 2024 година. Во јануари, ММФ го заврши првиот преглед на линијата за претпазливост и ликвидност (PLL). што им овозможува на властите пристап до околу 200 милиони евра“, посочува ЕК.

Сепак, во однос на макроекономските позиции, се вели дека економското закрепнување по пандемијата остана слабо, а растот на БДП се намали на околу 1% во 2023 година, што е намалување од 2,2% во 2022 година, поради слабата домашна побарувачка. Исто така растот на потрошувачката на домаќинствата забави и покрај тоа што беше зајакната со растот на платите, дознаките и владината поддршка. Увозот на стоки и услуги драстично се намали, во услови на пад на глобалните цени на енергијата. Во првата половина на 2024 година, БДП се зголеми за 1,8% во просек, главно како резултат на големиот пад на увозот, што беше повече од падот на страната на извозот.

„Конвергенцијата со нивоата на доход во ЕУ остана бавна, при што реалниот БДП по глава на жител се зголеми од 37% од просекот на ЕУ-27 во 2017 година на 43% во 2021 година, а потоа постепено опаѓа на 41% во 2023 година“, се вели во извештајот.

Од друга страна, надворешната економска позиција на земјата значително се подобри. Дефицитот на тековната сметка, кој се искачи на 6,1% од БДП во 2022 година поради растот на цените на енергијата, во текот на 2023 година и се сведе на годишен суфицит од 0,7% од БДП, а како што се намалуваа цените на енергијата и домашното производство на електрична енергија се зголеми, намалувајќи ја потребата од увозна електрична енергија.

Странските директни инвестиции, со околу 3,8% од БДП, лани беа пониски во однос на 2022 година (5%), но сепак над 5-годишниот просек.

Според ЕК, економијата останува ранлива на потенцијален обновен пораст на цените на енергијата, со оглед на нејзиниот висок енергетски интензитет и сè уште големото потпирање на увезената енергија.

Девизните резерви значително се зголемија во 2023 година и изнесуваа 16,5% на годишно ниво на крајот на јули 2024 година, покривајќи околу 4,2 месеци потенцијален увоз. Бруто надворешниот долг, без трансакциите на централната банка, изнесуваше 85% од БДП на крајот на првиот квартал, при што неговата структура, доминирана од долгорочно финансирање и фиксна стапка, претставуваше мал ризик.

Инфлацијата забави, што и овозможи на централната банка да престане со затегнување на монетарната политика. Годишната инфлација достигна врв во октомври 2022 година на 19,8% и постепено се намали во 2023 година, како резултат на глобалното израмнување на цените на храната и енергијата и поради затегнувањето на монетарната политика. Просечната годишна инфлација падна од 9,6% во 2023 година на 3,8% во просек во првата половина на 2024 година, намалувајќи се на 2,2% во август. Базичната инфлација исто така забави – иако со побавно темпо – при високиот номинален раст на платите.

Во однос на фискалниот дефицит се вели дека се зголеми, и покрај даночните мерки за зголемување на приходите. Со 4,9% од БДП, буџетскиот дефицит за 2023 година се зголеми и беше малку повисок од целта на владата (4,8%), делумно поради послабиот раст на БДП од проектираниот.

Во септември 2023 година стана неопходна прераспределба на буџетот, главно за да се приспособат повисоките плати во јавниот сектор, пензиите и социјалните трансфери, додека целта за дефицитот останува непроменета. Приходите во 2023 година се зголемија за 14% на годишно ниво, поттикнати од еднократниот „данок на солидарност“ на вишокот корпоративен профит.

Од ЕК исто така посочуваат дека јавниот долг дополнително се зголеми во текот на извештајниот период. Во 2023 година, стапката на јавниот долг порасна за 3 проценти поени во споредба со крајот на 2022 година достигнувајќи 62,1% од БДП, што беше значително над нивото од пет години претходно (48,4%), а порастот главно се одразува на зголемување на долгот на општата влада.

Од ЕК исто така посочуваат дека мешавината на политиките не ги реши целосно предизвиците што ги носи високата инфлација. Монетарната политика беше соодветно заострена поради зголемената инфлација. Потоа стана неутрален кога инфлацијата се намали, додека фискалната политика стана експанзивна, обезбедувајќи 10% ад хок зголемување на платите во јавниот сектор што стапи на сила во септември 2023 година и ад хок зголемувања на пензиите (5,3% приспособување заклучно со март 2024 година и рамно сума од 2500 МКД за сите пензионери во два круга).

„Ова не само што ги зголемува домашните ризици доколку има нов пораст на инфлацијата, туку исто така ги зголемува веќе зголемените фискални ризици“, се вели во извештајот.

Во однос на предизвиците што ги носи големата неформална економија се вели дека не биле решително решени. Се проценува дека неформалната економија сочинува дури 38% од БДП според проценките на ММФ, што ја поткопува конкурентноста на домашните компании.

„Неформалниот сектор во земјата има различни форми, од кои најистакнати се нерегистрираната работна сила, делумно непријавените плати и други неправилности во спроведувањето на Законот за работни односи“, се вели во извештајот.

Исто така, ЕК констатира дека транспарентноста и ефикасноста на државната помош сè уште се незадоволителни, а на тоа влијае недостатокот на ажуриран регистар и сè уште маргиналната надлежност на Комисијата за заштита на конкуренцијата (КЗК) во надзорот на државната помош.

Не е изоставена и изградбата на делниците од патниот коридор 8 и 10г, кои се предвидени да чинат 1,3 милијарди евра (11,5% од БДП во 2023 година) при што се вели дека е предмет на нејасни услови на договорот, како и дека има ризик од значителни пречекорувања на трошоците заедно со недостаток на длабинска анализа, која владата делумно ја реши во 2023 година како што побара ММФ.

Во делот посветен на способноста за преземање на обврските од Кластер 2 што се однесуваат на внатрешниот пазар, меѓу другото се вели дека слободното движење на стоки гарантира дека многу производи може слободно да се тргуваат низ ЕУ врз основа на заеднички правила и процедури.

Според ЕК, земјата има функционална институционална рамка за производство, дистрибуција и маркетинг на индустриски производи.

Иако Законот за технички барања и Законот за општа безбедност на производите, усвоени во 2022 година, беа дизајнирани да се усогласат со релевантното законодавство на ЕУ, сè уште не е усвоено соодветното законодавство за спроведување. Допрва треба да се усвојат нова стратегија за слободно движење на стоки и акционен план, како и нов акционен план 2024-2028 година за отстранување на нетарифните бариери во трговијата. Капацитетот на министерството одговорно за оваа област и за соодветното правно усогласување со правото на ЕУ е многу ограничен, констатира ЕК.

Во извештајот се оценуваат и другите делови од овој клучен кластер за подготовките на земјата за барањата на внатрешниот пазар на ЕУ и е многу релевантен за развојот на Заедничкиот регионален пазар. Во него се опфатени слободно движење на стоки; слобода на движење на работниците; право на основање и слобода на давање услуги; слободно движење на капиталот; право на трговски друштва; право на интелектуална сопственост; политика на конкуренција; финансиски услуги и заштита на потрошувачите и здравјето.

Во економскиот дел исто така се вели дека и покрај итната потреба за модернизација на инфраструктурата на економијата, инвестициите во оваа област се ниски, како и дека дигитализацијата на економијата полека напредува. Исто така, доцнат и мерките за подобрување на енергетската ефикасност.

„Економијата се карактеризира со висок енергетски интензитет со ниска ефикасност во производството и потрошувачката на енергија. Енергетската ефикасност е еден од клучните столбови за постигнување на амбициозните национални цели за енергија и клима“, се вели во извештајот.

Во него се додава дека се зголемени капацитетите за обновливи извори на енергија.

„Додека економијата продолжува многу да се потпира на производството на електрична енергија на јаглен, инсталираниот капацитет на електраните од обновливи извори на енергија се зголеми на 50% во 2023 година, од околу 17% во 2021 година. Обновливите извори сочинуваат 33% од вкупното производство на електрична енергија. Забележливото зголемување на маглата е во производството на електрична енергија од фотоволтаични централи, кое се зголеми за 287% во 2023 година во споредба со 2022 година. Сепак, напредокот во политиките за намалување на климатските промени заостанува. Доцни донесувањето на Законот за климатски промени со кој се предвидува воведување механизми за одредување на цените на јаглеродот“, се вели во извештајот на ЕК.

Структурата на производството на економијата се повеќе се потпира на услугите и трговијата (67,3% од вкупната додадена вредност во 2023 година, во споредба со 66% во 2022 година). Учеството на преработувачката индустрија во додадената вредност дополнително се намали во 2023 година, трета година по ред, на 14,3%, откако прогресивно зајакна во годините пред пандемијата. Уделот на градежништвото благо се зголеми на 6,3% на годишно ниво, и покрај слабата инвестициска активност, но сепак остана под просекот од 7% во 2017-2021 година. Уделот на земјоделството падна на 8,1% од додадената вредност.

Исто така, се вели дека трговската отвореност се намали, но сè уште е на историски високо ниво. Учеството на производите со повисока додадена вредност во структурата на извозот дополнително се зголеми во 2023 година, вклучувајќи хемикалии (38% од вкупниот извоз на стоки) и машини и транспортна опрема (34%). ЕУ е главен трговски партнер на земјата, со 59,6% од вкупната трговија. ЦЕФТА, вториот најголем трговски партнер на земјата, отпаѓа на 10%. Земјите од ЕУ се, исто така, најголемите инвеститори во Северна Македонија, со околу 47,4% од вкупните приливи на СДИ во 2023 година, по рекордното високо ниво од 69,7% во 2022 година.

Загрижува и констатацијата дека надворешната конкурентност благо се намали. Реалниот ефективен девизен курс, како мерило за надворешната конкурентност, апрецираше за 2,5% во 2023 година, продолжувајќи го трендот забележан во претходните години. Номиналната поединечна цена на трудот се зголеми за околу 8% во 2023 година, како одраз на силниот пораст на номиналните плати во контекст на намален раст на продуктивноста. (Н.В.)