Бугарскиот училишен систем имаше клучна улога

Училишната мрежа и културниот сектор одигра централна улога за борба против српскиот и грчкиот национализам и враќање на македонското население назад кон нивниот „вистински“ национален идентитет, бугарството

Во јануари годинава македонската писателка Кица Колбе, која живее во Германија, во колумна за Дојче веле, пишувајќи за „македонските приказни во времето на бугарската окупација“ се наврати на студијата на веќе познатиот германски историчар Бјорн Опфер кој прави компаративно истражување за двете бугарски окупации на Вардарска Македонија: првата од 1915 до 1918 и втората од 1941 до 1944. Оваа студија е објавена во 2005 година под наслов: „Во сенката на војната. Окупација или анексија – ослободување или поробување? Компаративно истражување на бугарското владеење во Вардарска Македонија од 1915-1918 и 1941-1944″. (Bjorn Opfer, „Im Schatten des Krieges. Besatzung oder Anschluss – Befreiung oder Unterdrückung? Eine komparative Untersuchung der bulgarischen Herrschaft in Vardar-Makedonien 1915-1918 und 1941-1944″, LIT Verlag, Münster, 2005). 

Оваа книга, всушност, е неговата докторската теза што ја одбранил на Универзитетот во Лајпциг 2004 пред тројца врвни германски познавачи на балканската историја – Штефан Требст, Холм Зундхаузен и Волфганг Хепкен.

За окупацијата во Втората светска војна, кога Бугарија се вклучи кон силите на Оската, предводени од нацистичка Германија, во домашната историографија се знае многу повеќе отколку за онаа во три години од првата, наречена Големата војна.

Со оваа студија-книга Опфер дава извонреден придонес за историографијата користејќи многу материјали објавени од бугарски, македонски, германски,  австриски и други историчари за да ја долови ситуцијата за тоа како бугарските окупаторски сили да ја бугаризираат Вардарска Македонија и нејзиниот народ, само три години по Првата балканска војна кога почна нејзиното србизирање.

Ова е капитален придонес за изучување на македонската историја и сосема спротивно од она што десетици македонски историчари, академици и други интелектуалци тврдат дека за историјата на Македонија можат најдобро, најпрецизно и најубаво да се искажат домашните автори. За среќа, тоа не е баш така.

„Независен“ во повеќе продолженија ќе го објави делот од оваа книга на Бјорн Опфер за бугарската окупација на Вардарска Македонија од 1915 до 1918 што е многу значајно за македонската и стручна и поширока јавност.

* * * * *

Тоа беше утрото на 14 октомври 1915 година кога бугарската либерална коалициска влада на Радославов, во договор со царот Фердинанд I, ѝ објави војна на српската држава, со што застана на страната на Централните сили во втората година од Големата светска војна. Една недела подоцна бугарските трупи маршираа во Скопје и до крајот на ноември Бугарија веќе ја прошири својата сфера на влијание до Охридското Езеро. Додека се формираше привремена окупациска управа во форма на „Македонска воена инспекциска област“ (Воена инспекциска област – МВИО) под раководство на генерал, истовремено се правеа подготовки за трајна анексија – иако борбите долж српско-грчката граница продолжуваа во форма на исцрпувачка рововска војна во окупирана Вардарска Македонија од бугарската држава. Тоа вклучуваше и воспоставување училишна мрежа и, колку што беше можно во услови на војна, сеопфатна „политика на бугаризација“. Образовниот и културниот сектор одигра централна улога во ова, со цел да се бори против конкурентните национализми, како што е српскиот и грчкиот национализам, и да го врати македонското население назад кон нивниот „вистински“ национален идентитет, бугарството.

Оваа политика на бугарската држава за време на Првата светска војна беше прелиминарна кулминација на речиси стогодишното ривалство меѓу различните балкански национализми во Македонија. Покрај позицијата на православните црковни структури, централна улога во овој конфликт одигра и училишното прашање.

„Бугарскиот“ училишен систем во Македонија настана уште во првата половина на 19 век и поради неговата тесна поврзаност со бугарското национално движење што се појавуваше во тоа време, содржеше политичка и социјална експлозивност по само неколку години. Паралелно со реформите во периодот на Танзиматот на Отоманската империја и подемот на младите јужнословенски и хеленски елити, кај оваа нова христијанско-словенска интелигенција се разви побарувачката за свои приватни образовни институции. Уште во 1815 година, во малиот пристанишен град Свиштов на Дунав беше основано првото хелено-словенско училиште. Во 1833 година во Габрово следеше бугарско-словенско основно училиште, кое се разви во силен модел во иднина. Бугарско-словенското училиште ги отвори вратите во Ушкуб (Скопје) во 1863 година, во Köprülü Кепрулу (Велес) во 1872 година, во Калканделен (Тетово) во 1876 година и во Кичево во 1877 година. Лекциите главно се одржуваа на вообичаениот бугарско-словенски дијалект, бидејќи општо признатиот „бугарски“ стандарден или пишан јазик, не само поради недостатокот на јасен културен центар на младиот бугарски национализам, многу полека се наметнуваше. Меѓутоа, уште од самиот почеток, во македонскиот регион имаше противење на прифаќањето на словенскиот дијалект од денешна Источна Бугарија и неприфаќањето на македонските дијалекти. Ова беше конфликт кој опстојуваше со различен интензитет до крајот на Втората светска војна помеѓу бугарскиот национализам и македонскиот национализам, кој првично беше слаб.

Од овој училишен систем кој се развиваше, кој често беше финансиран од младата економска елита, а подоцна и од Бугарската православна црква, се развија важни поддржувачи на бугарско-словенското национално движење, како Димитар Миладинов (1810-1862) од Струга на Охридското Езеро или Рајко Жинзифов (1839–1877) од Кепрулу/Велес.

Додека Отоманската империја западна во подлабока економска криза во 1860-тите и 1870-тите и социјалните конфликти се интензивираа, особено во европскиот дел на земјата, формирањето на национален идентитет меѓу сè уште тенкиот слој на јужните словенски, урбани елити постигна агресивна динамика. Новите „национални“ елити станаа појаси за трансформација на нови идеолошки идеи од Западна и Централна Европа (теории на национализам, романтизам, просветителство), кои од една страна добија пристап до Балканот преку засилена поврзаност како резултат на трговијата и студентите. а од друга страна преку подобрената транспортна структура зголемена мобилност, бавно развивачкиот систем на печатот и издавање книги и растечка мрежа на училишта и културни здруженија. Далекосежните социо-економски и демографски промени, политичкото влијание од страна на големите сили во средината на 19. век и конечно економскиот колапс на Отоманската империја беа последната капка. Сега првично тесниот круг на национални бугарски револуционери ги комбинираше социјалните протести со политичките барања. Во 1876 година изби Ориенталната криза и помладата револуционерна класа на емигранти ја почна вооружената борба за суверена бугарска национална држава.

Додека бугарската национална идеја се развиваше во Кнежеството Бугарија во децениите што следеа со сопствена државност, вклучително и меѓу широките рурални слоеви, Македонија остана, освен тенкиот урбан слој, главно „неразбудена“ област

Потоа следеше крвавиот крај на Априлското востание во 1876 година и конечно Руско-турската војна од 1877/78 година, за време на која османлиската влада првично ги затвори речиси сите христијанско-словенски училишта. Во Санстефанскиот договор на 3 март 1878 година, руската влада го поттикна формирањето на големобугарска држава, во која покрај денешна Бугарија беше вклучена речиси цела Македонија. Се чинеше дека сонот на младото бугарско национално движење се остварува. Меѓутоа, на Берлинскиот конгрес што следеше, руската дипломатија мораше да се поклони пред притисокот од другите големи сили и да прифати ревизија на Стефанскиот мир. Она што остана е мало бугарско кнежество и полуавтономниот регион Источна Румелија. Македонија остана под неограничена османлиска власт. Бугарија и Македонија сега треба да живеат взаемно влијателен, но во исто време различен развој. Додека бугарската национална идеја се развиваше во Кнежеството Бугарија во децениите што следеа со сопствена државност, вклучително и меѓу широките рурални слоеви, Македонија остана, освен тенкиот урбан слој, главно „неразбудена“ област.

Националните елити на сите соседни земји се обидоа да ја искористат оваа ситуација, пред сè Бугарија и Грција, а од 1890-тите сè повеќе Србија. Егзархот Јосиф, кој беше поглавар на Бугарската православна црква од 1877 до 1915 година, ја следеше строго национално-бугарската линија и вложи интензивни напори за промовирање на бугарското национално чувство кај Македонците, поддржувајќи ја еволутивната линија, односно постепеното бугарско навлегување во Македонија. Покрај работата на свештениците во нивните конгрегации, во преден план беше и воспоставувањето на црковен училишен систем. По завршувањето на војната во Македонија во 1877/78 година, бугарско-егзархиското раководство го реорганизираше и го прошири ова. Овие институции главно беа финансирани од бугарската влада. За нив егзархиските училишта биле најважниот медиум за стекнување влијание врз македонските услови и за промовирање на ширењето на бугарската национална свест и во османлискиот дел на империјата. На крајот на краиштата, егзархискиот училишен систем може да се оцени како најважен инструмент на бугарскиот национализам. Грчките патријаршиски училишни институции дејствуваа како централен противник во придобивањето на населението.  (Продолжува)