Злоба и срам: Што би рекол Фјодор Достоевски

„О, как вы будете стыдиться своего поступка!“ , кнез Мишкин

„Јас сум злобен човек“, вака започнуваат „Записите од подземјето“. Во првиот дел Достоевски го прикажува моралот на подземјето наспроти, да речеме, просветителството. Моралот затоа што во подземниот свет е пожелно да се биде злобен и да се срамиш од тоа. Овој дел ќе го оставам на страна, без разлика што е бескрајно интересен, но за некоја друга статија. Во вториот дел, тој ја раскажува приказната за еден непознат човек од подземјето за подземниот морал.

Како се буди злото кај човек кој не само што живее во подземјето, туку и го сака тој живот? Иако, ќе се види, тој се срами од својата сиромаштија. Но, тоа не е причината зошто тој е злобен човек. Така, приказната прво покажува како злобата се развива надвор од подземјето. Човекот всушност сака да излезе од својот подземен свет и да се приклучи на подобро општество и да биде просветлен член на заедницата. А неуспесите и отфрлањата го навредуваат и го поттикнуваат на отпор; би сакал да им се одмазди на подобрите од него, да им нанесе зло – па во него се развива злоба. А која нема храброст, ниту средства, да ја истури на оние што го навредуваат со тоа што не го примат во своето друштво. Срамот го обзема поради неговата немоќ и, всушност, немањето храброст да им нанесе зло на подобрите од себе, иако тој самиот сака да живее во својот подземен свет. Јас го имам своето подземје, вели тој, иако се срами од својата беспомошност.

Срамот ја храни злата волја, злонамерноста, која човекот од подземјето најпрво ја користи за да предизвика срам и поттик кај жена која продава љубов, па дури и надеж дека би можела подобро, во вообичаената смисла на морален живот, да сака и да биде сакана. За да ја уништи надежта кај неа со својата злоба, за да го разбуди во себе чувството на срам и на тој начин да се врати, тој стекнал изговор да се врати, можеби треба да се каже, во своето подземје. Но, треба да се истакне дека несреќната проститутка, да го употребам тој збор, не го губи достоинството, бидејќи не зема пари за украдена љубов и затоа нема од што да се срами.

Површното разбирање го гледа изворот на подземниот морал во лицемерието на луѓето кои не примаат во своето општество човек кој би сакал да излезе од двоето подземје. Вие го навредувате него, тој ја навредува неа и вие, читателу, се згрозувате над неговата злоба – што е лицемерно. И само затоа што ја убива надежта, поради што се срами, но барем не е како несреќна проститутка – идиот.

Човекот од подземјето не го мисли тоа, а самиот Фјодор Михајлович не мисли и не кажува ништо бидејќи ја остава приказната недовршена. Индиректно знаеме дека Достоевски немал бог знае што да каже за лицемерието. Впрочем, би рекол, иако не сум експерт за неговото дело, туку како читател, дека избегнувал лицемерие и оправдување на сопственото мислење и однесување, бидејќи тоа го гледал како недостиг на достоинство. Ако повеќе не можете да бидете на страната на невините жртви, бидете на страната на сторителот. Имајте, ако ништо друго, достоинство на насилник. Бидете зли бесрамно, повикувајте се на лицемерието на другите како оправдување за сопственото или туѓото насилство, застанете на страната на насилниците, бранете го сопственото насилство затоа што другите биле или се насилни, тоа е негирање на вашето сопствено достоинство, без разлика што сте биле, ако сте биле, жртви на туѓа злоба и насилство. Всушност, тоа отсуство на обвинувања за лицемерие кај луѓето подобри од него, и оправдувањето за сопствените верувања и однесување во него, е она што кај човекот од подземјето раѓа морални чувства – злоба и срам поради тоа.

Достоевски, мислам, врз основа на читањето на неговите политички списи, додуша пред неколку децении, го застапуваше агресивниот руски национализам лишен од секакво лицемерие. Како некој помилуван од смртната казна, тој не ја ценеше потребата да се откаже од своите верувања, остана на страната на понижените и навредените, но им го враќаше долгот на оние кои можеа да го убијат, а не го сторија. Го напушташе подземјето за да им се заблагодари со речиси нечитливите написи на оние што можеа да го убијат, иако, кој знае, можеа да го направат тоа во секој момент, доколку се посомневаа во искреноста на неговото покајување. Затоа што тие не се ниту зли, ниту се срамат, туку се едноставно моќни.

Да го земеме сето ова алегорично. Руските владетели нека бидат луѓе од подземјето, а на Украина да ја истурат својата злоба. Нашата надеж, надежта на кнезот Мишкин, всушност е дека ќе се засрамат. Меѓу оние кои го набљудуваат ова, и се надеваат на придобивки, се и оние кои паѓаат на лицемерието на моќниците, поради што руските силници се чувствуваат навредени, а со тоа, набљудувачите и навивачите ја оправдуваат нивната одмазда врз невините. За нив Фјодор Михајлович би рекол дека го изгубиле достоинството, па дури и способноста да се срамат и дека се бесцелно злобни.

(Владимир Глигоров е економист. Овој текст е објавен во „Пешчаник“)