Затворањето на традиционалните медиуми отвора врата за репресија на Балканот

Во регион каде што слободата на печатот е веќе под притисок, Ал Џезира Балканс – која објави дека ќе престане со работа овој месец – е едноставно најновата жртва. Досега, во 2025 година се случија низа затворања на стари медиуми, кои беа важни за мирот и демократијата во Западен Балкан повеќе од три децении. И без видливоста и одговорноста што ги нудат овие медиумски моќници, ескалацијата на владината репресија низ целиот регион изгледа сè поверојатна.

Но, влоговите на овие затворања се протегаат многу подалеку, најавувајќи ја зората на загрижувачко поглавје во глобалната демократија – ерата на „пост-новинарството“, каде што вистината станува бесмислена.

Ам оваа, 2025 година, требаше да биде година на преродба за европските медиуми, при што Брисел донесе ново законодавство за слободата на печатот. Сепак, во реалноста, последните неколку месеци беа сè друго освен тоа, со новинари на периферијата на Европа кои се соочуваат со целосна криза.

Неколку дена по неговата инаугурација, американскиот претседател Доналд Трамп ги замрзна странските средства за американскиот Стејт департмент и Агенцијата на САД за меѓународен развој, конечно затворајќи ја втората на 1 јули. Со оглед на тоа што илјадници независни медиуми зависат од овие две агенции за финансирање, влијанието се почувствува во редакциите низ целиот свет преку отпуштања и затворање на канцеларии.

Во март, Трамп потпиша директива со која ефикасно ја уништи Агенцијата на САД за глобални медиуми, која ги финансира Гласот на Америка и Радио Слободна Европа/Радио Либерти – два од најзначајните медиуми што ги покриваат Европа и Евроазија, со децениска историја на известување за авторитарните режими.

И покрај тековните правни битки, отпуштањата на персоналот во овие организации се во тек, вклучувајќи ги и некои од најистакнатите новинари што го покриваат регионот. А, сега, Ал Џезира Балкан официјално ќе престане да емитува програма по 14 години.

Независните медиуми долго време се во криза со финансирањето. Но, администрацијата на Трамп одеднаш повлече донаторски средства – а истомислечките раководители го следеа примерот – предизвикувајќи хаос што е тешко да се квантифицира.

Медиумите од минатото како Ал Џезира Балканс, ВОА и РФЕ/РЛ обезбедија платформа и „покритие“ за граѓаните да алармираат за злоупотребите на владите и да бараат одговорност од оние на власт – особено на медиумските пазари заробени од државата како оние на Балканот. Влијанието на овие одлуки ќе се почувствува веднаш во Србија, на пример, каде што се одвива историски бран на репресија против медиумите и граѓанското општество паралелно со укинувањето на странската помош на САД. Епицентарот на оваа борба се тековните протести предводени од студенти, кои беа предизвикани од скандал со корупција минатиот ноември.

Повикувајќи се на изјавите на претставници на Трамп дека средствата на УСАИД можеби биле злоупотребени, српската полиција изврши рација во канцелариите на четири организации во февруари – предвесник на бруталноста што владата ќе ја употреби против демонстрантите. И следната рунда на затворање на наследени медиуми во март се совпадна со оцрнувањето на други регионални медиуми, како што е Балканската мрежа за истражувачко новинарство, и индивидуални експерти.

Ова е најопасниот пример, но нестабилноста на владата во Косово, меѓуетничките судири во Северна Македонија и сецесионистичката криза во Босна и Херцеговина укажуваат на идни турбуленции, а граѓаните очајно ќе имаат потреба од точно известување.

Во 1990-тите, западните влади вложија милиони во развојот на медиумите, обложувајќи се дека плуралистичкиот печат може да ги инокулира постконфликтните општества од авторитарниот рецидив. Новинарството тогаш не се однесуваше само на факти, туку се сметаше за централен столб на мирот, слободните пазари и демократијата. Но, денес, се чини дека тој облог не се исплати. И, кога Ал Џезира Балканс ќе се затвори, тоа не само што ќе го означи крајот на почитуваниот регионален радиодифузер, туку ќе го означи почетокот на ерата на „пост-новинарството“. Новинарството какво што го знаеме ќе продолжи да постои, но ќе биде лишено од влијание, дострел и значење.

Во оваа брзо приближувачка реалност, информациите ќе бидат изобилни, но неважни; вистината технички ќе биде достапна, но структурно ирелевантна, а архитектурата на медиумите ќе остане недопрена, но испразнета од дезинформации, недоверба и замор од донатори. Ова не е само транзиција од слободни медиуми кон нови форми на цензура. Тоа е исто така лизгање во нов светски поредок – оној што е рај за авторитарците, кои веќе ја добиваат информациската војна.

Затворањето на застарените медиуми во Западен Балкан означува крај на децениската борба против авторитарната репресија во Европа. И овој мал регион сега е експеримент во реално време за тоа како ќе изгледа иднината – освен ако демократската заедница не дејствува.

Европските институции мора да се поместат подалеку од управувањето со кризи и носталгијата за вчерашното златно доба на медиумите. Целта не е само да се спасат застарените редакции и да се одржат независните медиуми – туку  да се обнови новинарството како јавно добро, со соодветно финансирање, инфраструктура и политичка волја.

Како почетна точка, на Европа очајно ѝ е потребна промена во својот колективен начин на размислување. Брисел мора да го гледа новинарството не како спореден проект на демократијата, туку како нејзина неопходност. (Политико)