Унгарија како политичка депонија: Специјалци на Орбан отишле во БиХ да го извлекуваат Додиќ

По состанокот во Будимпешта меѓу Виктор Орбан, Александар Вучиќ и Милорад Додик, главниот телохранител на Орбан добил задача да распореди голем контингент на антитерористичка полиција во Бања Лука – во случај да му треба помош на Додик да избегне апсење од страна на босанскиот суд, покажа истрагата на VSquare.

Кон крајот на февруари, унгарските специјални полициски сили беа распоредени во Република Српска со тајна цел: да се олесни брзо екстрадирање на лидерот на босанските Срби Милорад Додик во Унгарија во случај босанскиот суд да нареди негово итно апсење поради неговите сепаратистички потези, изјавија за VSquare повеќе независни извори запознаени со операцијата.Ова не се случи, првенствено од две причини. Прво, иако Додик навистина беше осуден на затвор, тој не беше уапсен и му беше дадена можност да поднесе жалба. Второ, унгарското распоредување и план беа откриени од повеќе влади и власти кои внимателно го следеа регионот.

Покритието за распоредувањето на унгарските војници беше заедничка вежба и обука со локалната полиција. Потоа, на почетокот на март, тензиите меѓу Унгарија и федералната влада на Босна и Херцеговина дополнително ескалираа, кога унгарски воен авион во кој се наоѓаше државниот секретар беше спречен да слета во Босна. Неколку дена подоцна, министерот за одбрана на Босна и Херцеговина, Зукан Хелез, тврдеше дека бил информиран за планот на Додик да избега во Унгарија доколку неговата пресуда стане правосилна. Во меѓувреме, налутени од смелиот потег на Унгарија, американските колеги издадоа предупредување до специјалните полициски сили на Унгарија, според извор поврзан со владата на Виктор Орбан.

Унгарската влада и нејзината специјална полициска сила – Центарот за борба против тероризмот (TEK) – не одговорија на нашето барање за коментар. Амбасадата на САД во Будимпешта одби да коментира.Официјално, и унгарските и властите на Република Српска тврдат дека она што се случило била само заедничка воена вежба.

„Заедничка вежба“

Милорад Додик беше обвинет во 2023 година за потпишување закони со кои се поништуваа одлуките на Уставниот суд и на високиот претставник, Кристијан Шмит, кој е одговорен за надгледување на спроведувањето на Дејтонскиот мировен договор, со кој заврши војната во Босна и Херцеговина.

Додик, претседател на автономниот ентитет Република Српска (РС) во Босна, го посети Виктор Орбан во Будимпешта на 17 февруари 2025 година, заедно со српскиот претседател Александар Вучиќ. По оваа посета, унгарските елитни специјални полициски сили лојални на Орбан, TEK – предводени од поранешниот главен телохранител и доверлив помошник на унгарскиот премиер, Јанош Хајду – беа задолжени да ја подготват и спроведат мисијата за извлекување доколку е потребна. Не е јасно на чија идеја или иницијатива се темелеше овој план.

Пресудата на Судот на Босна и Херцеговина во Сараево беше закажана за 26 февруари 2025 година. Во она што се сметаше за најлошо можно сценарио, беа изготвени планови за унгарските сили да го олеснат бегството на Додик од Бања Лука преку Хрватска до Унгарија, најкраткиот и најдиректен пат.

Иако во Босна нашироко се веруваше дека Додик нема да биде испратен во затвор (тој само чекаше пресуда од прв степен), од непознати причини, унгарските власти ја разгледуваа можноста Додик – близок сојузник на унгарскиот премиер Виктор Орбан – да се соочи со непосредно апсење доколку судот го прогласи за виновен. Извор запознаен со деталите од мисијата откри дека четири оперативни единици и една извидувачка единица — вкупно 70 мажи, заедно со возила и голем камион што служи како мобилна командна оперативна единица — биле испратени во Република Српска за мисијата од околу 24 февруари. За да се подготви и обезбеди потенцијалната операција, според изворот, било спроведено обемно извидување и надзор.Извидничката единица што вршеше надзор беше облечена во цивилна облека, патуваше и дејствуваше одделно од остатокот од групата – која пристигна во возила со ознаки на TEK и облечена во униформи за обука.

TEK е членка на мрежата ATLAS, европска коалиција на специјални интервентни единици која редовно спроведува заеднички меѓународни вежби. Сепак, ваквите вежби обично се  најавуваат однапред и се документираат. Дополнително, нема босански единици во мрежата ATLAS. Спроведувањето тајно извидување пред и за време на таква обука е исто така невообичаено.

И покрај распоредувањето, унгарските власти молчеа за „заедничката вежба“ неколку дена. Дури на 26 февруари, само неколку часа пред пресудата во случајот на Додик, унгарскиот Центар за борба против тероризмот (TEK) официјално го призна присуството на своите сили во Босна. Сепак, еден ден претходно, самиот Додик го откри нивното пристигнување, тврдејќи дека унгарските специјални сили се во Република Српска за да спроведат заеднички вежби и да ја обучат локалната полиција.

Неуспешен заговор

Во меѓувреме, детали за операцијата беа објавени  на 25 февруари – еден ден по пристигнувањето на TEK и еден ден пред судската одлука. Хрватските власти станале свесни за заговорот, според претставник на европската влада специјализиран за безбедносни прашања, кој побара да не биде именуван. Хрватските новинари, исто така, контактираа со надлежните министерства, при што им го привлекоа вниманието за ситуацијата.

„Претпоставувам дека тие сепак би го спречиле тоа“, рече претставникот на европската влада вклучен во безбедносните прашања за наводниот заговор за пренесување на Додик низ територијата на Хрватска, осврнувајќи се на внимателното следење на случувањата во Босна и Србија од страна на хрватската разузнавачка служба.

Првичниот план бил Додик да се извлече преку хрватско-унгарската граница во близина на јужниот унгарски град Мохач без да се информираат хрватските власти, откри извор запознаен со деталите од мисијата. Доколку е потребно, Додик би можел да биде извлечен и преку Србија по многу подолг пат, преминувајќи ја српско-унгарската граница во близина на градот Сегедин.

Според унгарскиот закон од 2010 година со кој е основан TEK и се дефинираат неговите одговорности, агенцијата – хибрид од спроведување на законот за национална безбедност – не е овластена да им помага на странски политичари да избегаат од правдата во странска земја. Освен ако не е во прашање директен унгарски интерес, како што е спасување на унгарски заложник во странство или заштита на унгарски владин службеник, на TEK не му е дозволено да интервенира во таква ситуација. За ТЕК легално да го екстрадира, Додик веројатно ќе треба да има унгарско државјанство. Нема достапни информации што потврдуваат дали тој добил таков статус.

Во пресрет на судската одлука, на 25 февруари, откако информациите за пристигнувањето на ТЕК веќе протекоа, самиот Додик го потврди присуството на единиците на ТЕК во Народното собрание на Република Српска. „Во овој момент, овие денови, во договор со Орбан, нивната антитерористичка единица од 300 луѓе пристигна тука во Република Српска денес, вчера и завчера, и заедно со антитерористичката единица на Министерството за внатрешни работи на Република Српска спроведуваат обуки и вежби во таа насока“, рече Додик.

Според податоците од 2022 година, TEK вработува речиси 1.000 припадници на специјалната полиција и 300 дополнителни лица. Босанскиот новински сајт Klix.ba објави дека Граничната полиција на Босна и Херцеговина добила претходно известување за влезот на 70 припадници на унгарската антитерористичка полиција. Извор запознаен со деталите од мисијата, исто така, зборуваше за 70 луѓе. Не е јасно зошто Додик спомна „300 луѓе“.

Доаѓаат како цивили, позираат во униформи

На 26 февруари, неколку часа пред судската одлука, официјално беа објавени слики и информации за присуството на TEK, вклучувајќи фотографии од она што изгледаше како основни вежби. Камионот од оперативниот центар на TEK беше исто така видлив на сликите.

„Директорот на Република Српска, Синиша Кострешевиќ, и директорот на Центарот за борба против тероризмот при Министерството за внатрешни работи на Унгарија, Јанош Хајду, вчера во Бања Лука потпишаа Меморандум за разбирање за зајакнување на полициската соработка меѓу МНР на Република Српска и Центарот за борба против тероризмот при унгарското МНР за спречување и откривање на кривични дела тероризам“, објави Министерството за внатрешни работи на РС на Фејсбук.

Првостепениот суд на крајот го прогласи Додик за виновен, осудувајќи го на една година затвор и изрекувајќи му забрана за политичка активност во траење од шест години. Тој има право да поднесе жалба на одлуката и не мораше да оди во затвор. Додик се потсмеваше на судската одлука и повторно се закани со распаѓање на Босна и Херцеговина. Сепак, немаше потреба за негово извлекување – „најлошото сценарио“ не се оствари.

Центарот за истражувачко новинарство (CIN) со седиште во Сараево последователно откри многу необичности поврзани со наводната мисија за вежби и обука на Унгарија. На пример, контингентот на ТЕК официјално влегол во Босна како цивили, но излегол во униформа, според објавените фотографии. И босанското Министерство за надворешни работи немаше време да го обработи барањето за влез на унгарските специјални полициски сили, кои влегоа без дозвола.

„Полициските службеници влегле без да ги добијат потребните дозволи од властите на БиХ. Според нашите информации – кои сè уште ги проверуваме – тие ја преминале границата невооружени и во цивилна облека“, изјави  министерот за надворешни работи Елмедин Конаковиќ, додавајќи дека „влегувањето во земјата со оружје без соодветни дозволи и одобренија би било скандалозно и сериозен проблем“.

Иако влегувањето на TEK во Босна се чини дека се случило набрзина и без соодветно овластување, унгарските специјални сили тврдат дека ова била долго планирана вежба.

„70-те назначени членови на персоналот на Центарот за борба против тероризмот учествуваат на обука на територијата на Република Српска, во рамките на меѓународната програма за полициска соработка, според билатерален договор. Темелите на соработката меѓу единиците за специјални операции на двете земји веќе беа поставени во 2023 година, а деталите за тековната програма за обука (содржина, локација, датум) беа договорени во 2024 година од страна на раководителите на TEK и специјалните полициски сили на Република Српска“, изјави TEK за  унгарските медиуми.

Тензиите ескалираат по заговорот на Унгарија

Милорад Додик, неговото семејство и неговиот најблизок круг беа погодени од повеќекратни рунди санкции на САД.

„Преку својата корупција и сецесионистичка реторика, Додик продолжува да ги поткопува институциите на БиХ и да го збогатува своето семејство на сметка на народот, дополнително ризикувајќи ја иднината на БиХ во евроатлантските институции“, се вели во соопштението на Министерството за финансии на САД од јуни 2024 година. Министерот за внатрешни работи на РС, Синиша Каран, кој ја надгледува локалната полиција која работеше во официјална соработка со ТЕК на Орбан, е исто така под санкции на САД поради неговите сепаратистички активности.

Не е изненадување што американските власти беа налутени кога ја открија скриената намера зад мисијата на елитните специјални полициски сили на Орбан во Бања Лука. Според извор запознаен со деталите, американските претставници издале силно предупредување до TEK, наложувајќи им да се воздржат од слично мешање во Босна во иднина – или ќе ризикуваат да бидат исклучени од меѓународната соработка.

Владата на Босна и Херцеговина, исто така, возврати кон Унгарија, реакција предизвикана не само од присуството на ТЕК, туку и од коментарите на високи функционери со кои ги отфрлаат злосторствата на Додик. Министерот за одбрана на Босна, Зукан Хелез, одби да му дозволи на унгарски воен авион да слета на 3 март.

„Се бара согласност за слетување на воен авион на аеродромот во Сараево, а потоа и на аеродромот во Бања Лука. Зошто точно воениот авион требаше да слета на аеродромот во Бања Лука останува нејасно, но во контекст на пристигнувањето на 70 припадници на специјалната антитерористичка единица… во овој момент тоа е секако симболично… Длабоко сум убеден дека пристигнувањето на воен авион од Унгарија имаше за цел да му обезбеди некаков вид поддршка на Милорад Додик и кликите собрани околу него во распаѓањето на Босна и Херцеговина“, напиша Зукан на Фејсбук.

Во меѓувреме, унгарскиот амбасадор во Босна беше повикан и му беше врачена протестна нота.

„Унгарскиот претставник беше информиран дека Босна и Херцеговина во иднина нема да издава дозволи за влез на унгарските воени полициски сили. Дополнително, Босна и Херцеговина ќе побара отстранување на унгарскиот контингент од мисијата АЛТЕА на ЕУФОР, наведувајќи загриженост во врска со вмешаноста на Будимпешта во внатрешните работи на земјата“, напиша Н1.

На 5 март, министерот за одбрана Зукан Хелез изјави за босанската служба на Радио Слободна Европа дека добил „доста сигурни информации“ дека Милорад Додик се подготвува да избега. „Доколку пресудата биде потврдена, неговата опција е да избега во Унгарија“, рече министерот.

Истиот ден, Додик искористи друга опција: тој потпиша закони со кои им се забранува на полицијата и судството на централната влада да дејствуваат во Република Српска, дополнително ескалирајќи ги неговите сепаратистички дејствија. Унгарскиот заговор да го спаси Додик од затвор е најновиот во низата слични интервенции на Орбан за да ги заштити своите десничарски популистички сојузници ширум светот кои се соочуваат со обвиненија за корупција или злоупотреба на службената должност.

Во 2018 година, унгарското надворешно разузнавање му помогна на поранешниот премиер на Северна Македонија, Никола Груевски, да избегне апсење и да избега во Унгарија, по што му беше даден азил.Во 2024 година, поранешниот бразилски претседател Жаир Болсонаро се засолни два дена во унгарската амбасада во Бразил, плашејќи се од апсење откако му беше конфискуван пасошот. Подоцна истата година, поранешниот заменик-министер за правда на Полска, Марчин Романовски – кој се соочи со 11 обвиненија за корупција и злоупотреба на службената должност и е баран по европски налог за апсење – избега во Унгарија и му беше даден азил. (VSquare)