Учиме српски: адинатон

Немате поим што е адинатон, а сте го слушнале безброј пати. Станува збор за стилска фигура чие име доаѓа од грчкиот ἀδύνατον, „неможност“ и означува перифраза извeдена, како што кажува самиот збор, над границата на можното, нешто што нема природна и физичка шанса да се случи. Накратко, адинатон е убав начин да се каже „никогаш“: веројатно најпознатиот пример за адинатон е, на пример, оној на Христос според кој „попрво камила ќе помине низ иглени ушти пред богаташ да влезе во Царството божје“.

Сите јазици во светот имаат такви хиперболи во нивните усни традиции и книжевно наследство. Кај балканските народи најзастапен адинатон е „кога врбата ќе роди грозје“, со различни подваријанти: кога сакаат да кажат дека нешто никогаш нема да се случи, Бугарите, на пример, ќе речат „когато върбата роди круши“, кога врбата ќе роди круши, а Македонците „кога врбата ќе роди дренки“. Русите, на пример, за „никогаш“ велат „когда рак на горе свистнет“, кога ракот ќе засвири на планина, Французите велат „quand les poules auront des dents“, кога на кокошките им нарастат заби, исто како и Португалците , „quando as galinhas tiverem dentes“, Унгарците ќе кажат „majd ha piros hó esik“, кога ќе падне црвен снег, а кинескиот, се разбира, 太陽從西邊升起, кога сонцето ќе изгрее на запад.

Евреите, на пример, за „никогаш“ велат „כשיצחו שיארות על כפ ידי“, кога на мојата дланка ќе израснат влакна, кај Полјаците ќе ми израсне кактус на дланка, „prędzej mi kaktus na polami wyrośnie“, и кај Бугарите. има и една изрека „когато на коня пораснат рогове“, кога на коњот ќе му израснат рогови. На персиски се вели „vaght-e gol-e ney“, кога ќе процвета бамбусот, на палестински арапски „lamma ynawwer al-malħ“, кога ќе процвета солта, а на латвиски „kad pūcei aste ziedēs“, кога ќе процвета опашката на бувот. На англиски најчест адинатон е „when pigs fly“, кога свињите летаат, како и кај Германците „wenn Schweine fliegen könnten“, а кај шпанскиот „cuando las vacas vuelen“. На фински, кравите летаат – „kun lehmät lentätäv“, кога кравите ќе полетаат – на италијански магарињата, „quando gli asini voleranno“, на грузиски магаре се качуваат на дрво, „როცა ვირი ხეზე ავა“, кога магаре се качува на дрво, а на турски рибата се качува на дрво: тие велат „balık kavağa çıkınca“, кога рибата се качува на топола.

Србите, на пример, во такви ситуации велат „кога војската ќе се врати на Косово“.

Не е познато точното потекло на изреката „кога војската ќе се врати на Косово“. Иако Косово како култен топоним на српската историска меморија сугерира дека фразата може да биде стара и до шестотини години, од времето на битката на Косовското поле, таа не била забележана пред дваесет и првиот век. Дури и Вук Караџиќ, кој во своите „Српски народни поговорки“ од 1849 година собрал осум илјади народни изреки, воопшто не ги спомнува војската и Косово: го забележал стариот Вук и класичниот адинатон со врба и грозје, кој во српската традиција гласи „кога врбата ќе роди грозје, а сувиот јавор јаболка“, ја запишал и стилската фигурата „кога го виде грбот“, ја запишал и фигурата „кога ќе go снема петокот во годината“ и фигурата „кога ќе се сретнат два петока. “. Кај Вук го има дури црни Марко, „кога црн Марко ќе засвири во рог“, но не се споменува изреката „кога војската ќе се врати на Косово“.

Мојот пријател Иван Чоловиќ, угледен антисрпски етнолог, антрополог и митолог, тврди дека изреката „кога војската ќе се врати во Косово“ е директно измислена од митрополитот Амфилохие Радовиќ, кој во книгата „Косово е главата на Лазар: беседи, предавања и разговори“ од 2011. како епилог ја додаде и својата одбранана народниот десетерец „Јачмен жхееше косовка девојка“. Песната во која девојката жнее јачмен и ѝ објаснува на мајка си дека го чува за коњите на кои еден ден ќе дојдат нејзините сватови, кажувајќи му на јачменот дека „сватовските коњи те позобаа“. Амофилохие волшебно ја препеа така што девојката всушност не чува јачмен за свадбените коњи туку за – српската коњаница. Па вели, „витешки коњи го позобаа, коњите на славнта српска војска“, што ќе биде, разбравте, „кога војската ќе се врати на Косово“.

На крајот единствено остана нејасно дали косовка девојка ќе се омажи „кога војската ќе се врати на Косово“, или пак војската ќе се врати на Косово „кога косовка девојк ќе се омажи“. Единствено е сигурно дека ќе се начекаат српската коњаница и косовката девојка и нејзините сватови и нејзината мајка, бидејќи, како што разбравте, тоа ќе биде „кога црн Марко во рог ќе засвири“, односно „кога тој си го виде грбот“, односно „кога ќе снема петок во годината“, односно „кога врбата ќе роди грозје“.

Односно, за да нема недоразбирање и лажна надеж, тогаш кога српската војска – како што пее вук Амфилохие во својот ремикс, вредниот изумител на народната усна традиција – „пред цркву Самодрежу доѓе/ и напоји коње на Ситници / и пројезди про газиместана/ и дојезди до славних Дечана/, и до царске ларве Грачанице/ и до Пеѓке Пресвете Краснице/ и Приозрена града царевога“. Каде што на коњите веројатно дотогаш ќе им израснат рогови.

Од таму веројатно потекнува уште една популарна српска изрека „догодина во Призрен“. Навистина, и другите народи имаат повеќе временски специфичен адинатон во нивното наследство. За нешто што никогаш нема да се случи, Холанѓаните велат „op St. Juttemis“, на непостоечкиот Свети Јутмас, француските „aux calendes grecques“, на грчките календи, Романците „la Paştele Cailor“, на коњскиот Велгден, а најзастапен и најраспространет е „Свети Никогаш“: на португалски е „no dia de São Nunca“, на германски „an Sankt Nimmerlein“, на хрватски „на Свето Нигдарјево“. Словенците обично се најподмолни: убаво кажуваат „оb svetem Nikoli“, на Свети Никола, а вие поим немате дека „nikoli“ на словенечки значи „никогаш“. Србите, пак, се единствените кои одговараат и на прашањето „кога“ и на прашањето „каде“: не велат „никогаш и никаде“, туку велат – „догодина во Призрен“.

Несреќната косовка девојка така жнее јачмен и го поставувам прашањето „кога и каде ќе ме земе мојот маж за жена?“, а старата мајка одговара „догодина, ќерко, во Призрен“.

Духовниот народен адинатон „договдина во Призрен“, т.е. „кога војската ќе се врати во Косово“, беше добро прифатено од младите во последниве години и заживеа во српската урбана култура. Градските фасади, подвозници, премини, хаустори, училишта, болници и детски игралишта се ишарани со кириличните изреки „Кога војската ќе се врати на Косово“ и „Догодина во Призрен“, што е јасна порака до режимот на Александар Вучиќ и одговор на неговите барнумски ветувања за подобар живот, парафраза на делбојската стратегија на Вучиќ, „наредната година во ова време ќе бидеме милионери“.

Поговорката тогаш со ентузијазам беше прифатена од фудбалската навивачка супкултура, шегувајќи се со своите ривали и миленици: кога повторно ќе биде шампион Партизан?, се прашуваат навивачите на Црвена звезда, кога некој судијата ќе свири пенал против Звезда?, прашуваат црно-белите навивачи; кога Србија ќе ја мине групната фаза на големото натпреварување?, прашуваат и едните и другите, а на сето ова шегаџиите од трибините одговараат „кога војската ќе се врати на Косово“.

Веќе две години стариот Вук Караџиќ се врти во својот гроб на вратата на катедралната црква „Свети Архангел Михаил“: кога барем и остатокот од српското општество толку радосно би го прифатил националниот дух и духовитост, како што тоа го прават фудбалските навивачи и младите српски патриоти!

Минатата недела, на 5 септември, група српски патриотски шегаџии го блокираа сообраќајот на граничниот премин меѓу црногорскиот Божај и албанските Хани и Хотита, сите носејќи џиновски транспарент „Кога војската ќе се врати на Косово“. Од каде Србија и Косово на границата на Црна Гора и Албанија?, се прашуваше загрижената регионална јавност во следните денови, воопшто не разбирајќи ја специфичната српска смисла за хумор. Каква врска имаат Србија и Косово со Црна Гора и Албанија?! Токму онаква каква што го имаат врбата и јаворот со грозјето и јаболката!

За што се работи? Мнозинството од светските народи го „слават“ адинатонски свети Никогаш на 30 февруари – сите освен Албанците, кои поради некоја причина го слават – на 36 август. Зошто точно триесет и шести, а зошто токму август, не се знае, само што се вели на другите јазици „кога кравите ќе полетаат“, „кога на кокошките ќе и  пораснат заби“, „кога рибата ќе се качи на топола“ или „кога војската се враќа во Косово“, на албански се вели „ne tridhjetë e gjashtë gusht“ – на триесет и шести август. Понатаму е лесно е: како што знаеме дека август има триесет и еден ден, испаѓа дека е триесет и шести август според нашиот календар, само момент да пресметам – петти септември!

Па се разбира!, сега се удирате по глава бидејќи со денови се прашувате зошто српските шегаџии со транспарент „Кога војската ќе се врати на Косово“ го блокираа сообраќајот на границата на Црна Гора и Албанија и зошто го направија тоа на петти септември.

Среќен, затоа, tridhjetë e hexu gusht на сите што слават, честит 36 август, Денот на враќањето на српската војска на Косово.

Или, како што велеа нашите млади, „догодина во Призрен“!

(Борис Дежуловиќ е познат хрватски новинар. Текстот е објавен во хравсткото списание „Новости“.)