Студија на „Фајнанс тинк“: Државата губи стотици милиони евра од нецелосно пријавување на приходите од вработување

Поради нецелосно пријавување на приходите од вработување, државата секоја година губи стотици милиони евра кои би се слеале во Буџетот. Непријавена работа во нашата земја сочинува околу 21,1 отсто од вкупниот трудов инпут, со значајно присуство во преработувачката индустрија и градежниот сектор, додека пак, во однос на непријавување приходи, домаќинствата не пријавуваат приближно 9,7 милијарди денари, при што непријавувањето на приходи од вработување е на ниво од 3,7 отсто, додека приходи од наемнина имаат висока стапка од 70,4 отсто, се вели во новата сеопфатна студија на Институтот за економски истражувања и политики „Фајнанс тинк“ (Finance Think) за неформалната економија во Северна Македонија.

Според секторите, во преработувачката индустрија позастапено е под-пријавувањето на плати (т.н. плата во плико), додека кај градежништвото и трговијата позастапени се целосно непријавени работници, се вели во студијата.

Од „Фајнанс тинк“ посочуваат дека препораките вклучуваат поттикнување стартапи во сектори со ниска продуктивност, понуда на таргетирана финансиска помош и подобрување на механизмите за мониторинг за ефикасно справување со непријавена работа и непријавувањето приходи.

Како што се вели во студијата неформалната економија е суштински, но тешко разбирлив аспект на многу економии во развој.

Во Македонија, напорите на Владата за решавање на ова прашање се тековни, со стратегии објаснети во иницијативи како што е Стратегијата за формализирање на неформалната економија 2023-2027 година и Стратешкиот план на Управата за јавни приходи 2023-2025 година. Меѓутоа и понатаму е предизвик да се утврди вистинскиот обем на неформалната економија поради нејзината повеќеаспектна природа.

Студијата дава увид во три специфични димензии на неформалната економија кај нас: неформалните работници, непријавената работа и нецелосното пријавување на доходот во домаќинствата.

„Неформалните работници претежно се наоѓаат во секторите земјоделство, градежништво и трговија. Тие обично работат во рамки на мали претпријатија и функционираат како самовработени поединци или неплатени семејни работници, често заработувајќи плати кои паѓаат под законски задолжителната минимална плата. Оваа категорија работници првенствено опфаќа мажи со пониско ниво на образование отколку жени во различна демографија“, се вели во студијата на „Фајнанс тинк“.

Студијата нуди увид во областа на непријавената работа, која не ги опфаќа само неформалните работници туку ги вклучува и неформалните практики на формалното вработување. Проценките покажуваат дека непријавената работа сочинува приближно 21,1 проценти од вкупниот инпут на работна сила или 69,7 милијарди денари во однос на бруто додадената вредност (БДВ).

Оваа превалентност се протега низ различни сектори, особено покажувајќи доминантно присуство во преработувачката индустрија, каде што значително придонесува во однос на инпутот на работна сила и БДВ. И покрај високите проценти на непријавен инпут на работна сила забележани во одредени сектори како што е градежништвото (48,2 проценти), целокупното влијание врз даночните приходи на државата и понатаму е ограничено поради нивната помала големина во економијата.

Интригантно е што наодите нагласуваат различни манифестации на непријавена работа во секторите, при што преработувачката индустрија во голема мера вклучува нецелосно пријавување на платите наместо неформални работници, а секторите како што се градежништвото и трговијата на големо/мало имаат значителни размери на самовработување, па оттука и голем дел од неформалните работници.

Во однос на нецелосното пријавување на доходот во домаќинствата, анализата ги истакнува острите разлики меѓу различните видови приходи. Вкупно, непријавени се околу 9,7 милијарди денари (157,8 милиони евра). Приходите од вработување покажуваат умерена стапка на нецелосно пријавување од 3,7 проценти, што претставува 70% или еднакво на 6,8 милијарди денари (110,6 милиони евра) од вкупните загуби во државните приходи. Капиталните приходи покажуваат значително повисока стапка од 70,4 проценти што изнесува 0,3 милијарди денари (4,9 милиони евра) во загубата на државни приходи.

Стапката од 7,8 проценти од непријавените приходи од самовработување изнесува 2,6 милијарди денари (42,3 милиони евра) или приближно 27 проценти од загубите на државните приходи.

Како што се посочува, овие разлики варираат меѓу групите на домаќинства, при што домаќинствата со повисоки приходи значително придонесуваат во непријавениот приход од вработување, кој изнесува околу 5,6 милијарди денари, што претставува повеќе од половина од вкупниот непријавен приход.

Освен тоа, додека домаќинствата со „бела јака“ покажуваат поголема склоност кон нецелосно пријавување на видовите приходи, домаќинствата со пониски приходи покажуваат повисоки стапки, но придонесуваат помалку во вкупниот непријавен приход поради нивните пониски просечни приходи.

Овие наоди ја нагласуваат потребата од насочени интервенции на политиките, со посебни стратегии приспособени да го намалат нецелосното пријавување во различни групи на приходи, а со тоа да поттикнат даночна усогласеност и да ги зајакнат државните приходи за одржлив развој. Наодите ја нагласуваат потребата од повеќеаспектен пристап на политиките кој ги зема предвид различните аспекти на неформалната економија која постои во Северна Македонија.

Приспособувањето на иницијативите на политиките за усогласување со структурната динамика на непријавената работа се појавува како императив. Во секторите со ниска продуктивност, како што се трговијата на големо и мало, поправката на моторни возила и мотоцикли, каде што преминот од невработеност кон самовработување е полесен, од клучно значење е поттикнувањето да се започне бизнис преку насочени иницијативи. Нудењето специјализирана финансиска помош, како што се субвенционираните заеми или дотации, специјално приспособени за поддршка на малите градежници, молери, автомеханичари и слични даватели на услуги, заедно со поддршка за подобрување на деловните модели, оптимизирање на деловните процеси и зголемување на продуктивноста, би можело да го поттикне формализирањето.

Надополнувањето на овие стимулации за финансиско и деловно зајакнување со едукативни кампањи приспособени за овие сектори би можело да се покаже како клучно за поттикнување на регистрацијата, нудејќи економичен пристап во споредба со интервенциите на инспекторатите за кои се потребни многу ресурси. Спротивно на тоа, во секторите како што се преработувачката индустрија и градежништвото, кои се карактеризираат со нецелосно пријавено вработување со плата во регистрирани претпријатија, од суштинско значење е различен пристап на политиката.

Спроведувањето строги мерки за следење насочени кон идентификување и решавање на „платите во плик“, кои обично се користат за дополнување на пријавените плати, бара постојани напори и приспособени мерки од Државниот инспекторат за труд и Управата за јавни приходи. Државниот инспекторат за труд би можел да ги фокусира своите инспекции на фирми и сектори кои имаат голем процент на работници ангажирани на непријавена работа, додека Управата за јавни приходи може да се фокусира на фирми и сектори кои имаат поголема загуба на БДВ.

Пресекот на високиот процент на непријавени работници и високиот процент на БДВ може да биде основа за заеднички инспекции на двата инспекторати. Разбирањето на нијансираните начини на кои готовината ги надополнува овие плати, легално обезбедени од компаниите, станува императив за ефективни стратегии за интервенција. Исто така, со оглед на нијансираните наоди во врска со непријавената работа, стратешкиот пристап кој опфаќа насочени механизми за следење за средните компании се појавува како клучна стратегија за намалување на загубената бруто додадена вредност (БДВ). Овие механизми треба да имаат за цел да обезбедат транспарентност и усогласеност, а со тоа да ги зајакнат изворите на приходи на државата.

Истовремено, иницијативите насочени кон помалите бизниси, како што се достапните советодавни услуги и програмите за вклучување на заедницата, имаат клучно значење за поттикнување на усогласеноста со прописите за работни односи и за поттикнување на праведни работни практики.

Освен тоа, креаторите на политиките треба да размислат за насочени интервенции, како што се подобрените механизми за следење на приходите од вработување, како и образовни кампањи подготвени за различни групи, со цел значително да се ублажи нецелосното пријавување на приходите, со што ќе се зајакне даночната усогласеност, се вели меѓу другото во студијата на „Фајнанс тинк“.

Целата студија „Грануларно испитување на неформалната економија во Северна Македонија: Увид во неформалните работници, непријавената работа и нецелосното пријавување на доходот во домаќинствата“ е достапна на следниот ЛИНК.