Среда е „Денот Д“ за Урсула фон дер Лајен: Треба да ја чуе пресудата за аферата „Фајзергејт“

Урсула фон дер Лајен, претседателката на Европската комисија, се соочува со сериозна институционална и лична криза, додека Европскиот суд на правдата оваа недела донесува пресуда за познатата афера „Фајзергејт“. Станува збор за серија текстуални пораки што фон дер Лајен ги разменила со извршниот директор на „Фајзер“, Алберт Бурла, за време на преговорите за најголемиот договор за вакцини во историјата на Европската унија, пренесуваат медиумите.

Одлуката на Општиот суд на ЕУ од пониско ниво, која се очекува во среда, би можела да има далекусежни последици врз стандардите за транспарентност во Брисел, но исто така би можела да го загрози вториот мандат на фон дер Лајен на чело на Комисијата, кој започна во декември 2024 година.

Суштината на проблемот: Дали пораките се официјални документи?

Спорот е околу тоа дали текстуалните пораки, кога се однесуваат на официјална политика, можат да се сметаат за документи во смисла на правилата за транспарентност. Иако многу невладини организации, правни експерти и набљудувачи веруваат дека овој вид комуникација треба да биде јавна, Комисијата тврди дека СМС-преписката не може да се третира како официјален документ.

Ситуацијата е дополнително правно сложена бидејќи Фон дер Лајен лично го одобри договорот од повеќе милијарди долари со „Фајзер“, а во исто време ја водеше институцијата чија задача е да ги почитува и спроведува правилата на ЕУ, вклучително и оние за отчетност и отвореност на работата.

Аферата ја иницираше „Њујорк тајмс“, кој ја тужеше Комисијата во 2022 година за одбивање да ја објави содржината на спорните пораки.

Постоењето на пораките беше потврдено претходно во интервју за овој весник, кога Бурла зборуваше за „длабоката доверба“ што била создадена во директна комуникација со Фон дер Лајен, што ги олесни преговорите. Договорот беше финализиран во мај 2021 година и вклучуваше испорака на до 1,8 милијарди дози од вакцината „Фајзер-БиоНТек“.

Уште во 2022 година, европскиот омбудсман Емини О’Рајли оцени дека одбивањето на Комисијата да побара пораки претставува „лошо управување“ и „повик за будење“. Во интервју за „Политико“, таа ја обвини Фон дер Лајен дека под нејзино водство имало сериозен пад во транспарентноста, наведувајќи дека е создадена „култура на задржување на информации од политички причини“.

Таа особено ја критикуваше претседателката на Комисијата за тоа што не се појавила на единственото рочиште одржано во случајот, нарекувајќи ја „слонот што не беше во собата“.

За време на расправата одржана во ноември во Луксембург, адвокатите на Комисијата конечно го признаа постоењето на пораките, што предизвика смеа кај присутните и изрази на нетрпение кај судиите. „Не негираме дека пораките постојат“, рече адвокатот на Комисијата, Паоло Станканели.

Сепак, Комисијата тврдеше дека пораките не биле релевантни за преговорите и затоа не биле зачувани. Судиите изразија негодување поради неодговорените прашања: Дали фон дер Лајен беше директно прашана? Дали нејзиниот телефон бил претресен? Кој одлучувал што е важно, а што не?

Еден од судиите, Хозе Мартин и Перез де Нанкларес, рече дека Комисијата не покажала „доволна грижа и труд“ во обидот да објасни зошто пораките не можат да се споделат со јавноста. Друг судија, Пол Нихул, рече дека случајот се води со „прилично конфузна документација“.

Фон дер Лајен под зголемен притисок

Покрај овој судски случај, Фон дер Лајен е под истрага и од страна на Канцеларијата на европскиот јавен обвинител, која истражува потенцијални финансиски криминални дела поврзани со процесот на набавка на вакцини. Во март, главната европска обвинителка, Лаура Ковеши, потврди дека претставници на Комисијата веќе биле испрашувани за начинот на водење преговори со фармацевтската индустрија.

Комисијата се обиде да ја ублажи штетата наведувајќи дека „не ја негира размената на пораки со директорите на фармацевтските компании“, но тоа „не значи дека преговорите се воделе преку СМС-пораки“. Тие исто така тврдеа дека „транспарентноста е еден од клучните принципи на Комисијата“ и дека во последните години е постигнат „значаен напредок“.

Според „Транспаренси интернешенел“, претстојната пресуда што се очекува во среда би можела да стане симболична пресвртница за транспарентноста во ЕУ. Не се во прашање само СМС-пораките, туку и иднината на одговорноста и довербата во институциите што ги управуваат животите на милиони граѓани.

Иако Фон дер Лајен се обидува да ја балансира политичката контрола со функционалното управување во време на растечки националистички притисоци низ Европа, овој случај би можел да остане трајна дамка во нејзината политичка биографија – особено ако судот пресуди против неа.

Бидејќи, како што истакнаа адвокатите на „Њујорк тајмс“, дури и по три години и бројни барања, „сè уште не знаеме што се случило со телефонот на Фон дер Лајен, каде биле зачувани пораките и дали биле разменети преку лаптоп или друг уред“.

И покрај фактот што Комисијата формално не го објавува текот на процесот, се очекува дека исходот од овој случај ќе има долгорочен ефект врз начинот на кој функционираат европските институции – и можеби ќе го редефинира концептот на политичка одговорност во современа Европа.