Следната година ќе биде критична за автократите во ЕУ

Следната 2022 година би можела да биде година кога ќе се прецрта картата на Европската унија. Со години, десничарските популисти освојуваа терен низ поновите земји-членки на ЕУ, инспирираа екстремно десничарски групи низ целиот континент и поттикнуваа стравувања за демократската иднина на Унијата.

Во Унгарија, премиерот Виктор Орбан ја консолидираше својата моќ над медиумите и судството. Во Полска, конзервативната партија Право и правда воведе широки промени во судството во земјата, предизвикувајќи длабока тревога кај  судовите и институциите на ЕУ. И во Словенија, премиерот Јанез Јанша изврши притисок врз јавно финансираната новинска агенција во земјата и го поткопа процесот на назначување обвинители во новоформираното европско јавно обвинителство. Сепак, иднината на европските влади кои предизвикуваат проблеми е понеизвесна отколку што беше со години.

Унгарија ќе одржи парламентарни избори оваа пролет и за прв пат опозицијата на Орбан се обедини во обид да и постави вистински предизвик на неговата моќ. Противниците на премиерот се надеваат дека ќе ја искористат загриженоста за корупцијата на високо ниво и економските предизвици за да стигнат до неопределените гласачи.Победата на опозицијата би ја променила не само реториката и политиките во Будимпешта, туку и динамиката во Советот на Европската унија, каде Унгарија често ја играше улогата на бунтовник. Тоа би имало и геополитички импликации за регионот: Орбан ги негуваше врските со Пекинг и Москва, а новата влада најверојатно ќе направи пресврт и ќе се усогласи поблиску со ЕУ, САД и НАТО. Победата на Орбан, од друга страна, ќе ја зацементира моќта на лидерот ветеран и ќе му овозможи да продолжи да гради сојуз на екстремно десничарски и евроскептични сили низ целиот континент.

Во Полска, 2022 година би можела да донесе засилена конкуренција меѓу партијата Право и правдата и нејзините ривали, особено поранешниот премиер Доналд Туск. Со продлабочување на тензиите меѓу Варшава и Брисел, ривалските табори најверојатно ќе се судрат околу владеењето на правото дома и политиката кон ЕУ. Влдаеењето на партијата Право и правда за разлика од Унгарија, зависи од повремено непредвидливи коалициски партнери, така што се очекува таа да се соочи со внатрешен и надворешен притисок пред изборите во 2023 година, доколку владејачката коалиција не се распадне порано.

И во Словенија, премиерот Јанез Јанша ќе биде тестиран на изборите што се очекуваат во првата половина на 2022 година. Неговата Словенечка демократска партија веќе се потпира на коалиционите партнери за да се задржи на власт. Во исто време, справувањето со пандемијата од страна на владата – во комбинација со скандалите – покрена прашања за политичката иднина на премиерот. И покрај се што правеше за да спречи деградацијата на демократијата и владеењето на правото во Централна и Источна Европа, овој проблем не можеше да се реши во Брисел. Следните неколку месеци ќе откријат дали ќе се најде решение во регионот.

Полска
Со својата голема економија и високото геополитичко значење, политичките битки во Варшава имаат импликации многу подалеку од границите на Полска. Јарослав Качински, 72-годишниот лидер на Право и правда е најмоќната личност во Полска – и покрај недостатокот на фенси работна титула. Зад сцената, се очекува ветеранот политичар да продолжи да игра голема улога во одлучувањето во Варшава, вклучително и како да се одговори на загриженоста на Брисел за независноста на судството.

Доналд Туск, поранешниот премиер и поранешен претседател на Европскиот совет се врати во  водечката опозициска партија Граѓанска платформа. И додека опозицијата во Полска е поделена, неговите напори претставуваат предизвик за владејачката партија. Туск води кампања за да ги убеди Полјаците – кои со големо мнозинство го поддржуваат членството во ЕУ – дека владата ги става во ризик нивните соништа.

Унгарија
Изборите во Унгарија во 2022 година ќе се следат внимателно во целиот блок. Влогот е голем и за владејачката партија Фидес и за нејзините противници, а се очекува кампањата да стане грда. За неговите обожаватели, Виктор Орбан е патриот кој сака да ги брани националните интереси на Унгарија. За неговите критичари, тој е необичен автократ. Претстојните избори би можеле да бидат вистински момент за неговата кариера, но покренуваат и егзистенцијални прашања за премиерот и бизнисмените кои се издигнаа благодарејќи на него.

Петер Марки-Зај, конзервативниот градоначалник на јужниот град Ходмезовазархели е неверојатен предизвикувач на Орбан на изборите во 2022 година. Но, градоначалникот, кој се кандидира на антикорупциска платформа, се соочува со тешка битка додека владејачката партија ја мобилизира моќта на своите ресурси – од кампањи со билборди до државните медиуми – против него и опозицискиот сојуз.

Словенија
Додека грижите за владеењето на правото во Европа често се вртат околу Унгарија и Полска, реториката и твитер навиките на словенечкиот премиер Јанез Јанша, исто така, ги кренаа веѓите во европските метрополи. Долгогодишниот политичар е близок соработник на Орбан, кој се стекна со репутација на објавување несоодветни твитови. Но, позицијата на Јанша дома е далеку од зацврстена. Критичарите велат дека, иако постои загриженост за потезите на словенечката влада, особено нејзините напади врз медиумите, демократските институции во земјата остануваат недопрени. Тања Фајон, поранешен новинар и дописник од ЕУ, ги предводи словенечките опозициски социјалдемократи. Таа во моментов е член на Европскиот парламент, каде што работи на прашања како што се односите со Западен Балкан.

Летово францускиот претседател Емануел Макрон изјави дека проблемите на ЕУ со одредени источноевропски земји не можат да се сведат на спор со унгарскиот премиер Виктор Орбан, туку дека проблемот е многу подлабок.Макрон го нарече „фундаментален источно-западноевропски раскол“. Се чини дека таа дијагноза беше потврдена при неодамнешната посета на новиот германски канцелар Олаф Шолц на Варшава. Тој беше пречекан со плакати на кои тој и неговата претходничка Ангела Меркел беа наредени со Адолф Хитлер и министерот за нацистичка пропаганда Јозеф Гебелс.Во исто време, Германија беше обвинета за „незаконитост“ затоа што на Полска, наводно, не сака да и плати отштета за војната. Тоа беа отворени провокации.

Некои аналитичари беа крајно загрижени кога популистот Јанез Јанша го презеде претседавањето со Советот на ЕУ летово како премиер на Словенија. На почетокот на словенечкото претседателство со најважното тело на Европската унија, Јанша се погрижи за новиот скандал, бидејќи на фотографиите ги заокружи словенечките судии кои ги смета за „комунистички“ и проблематични. После тоа, тој се однесуваше главно незабележливо. Но, Јанша беше на страната на Орбан во спорот меѓу Брисел и Будимпешта за законот кој ги дискриминира хомосексуалците, како и на страната на Варшава во спорот за распаѓањето на владеењето на правото во Полска.

„Мислам дека целокупниот став на оваа алијанса е антиевропски. Има индиции дека тие воспоставуваат еден вид нова железна завеса“, вели Марко Милосављевиќ, професор по медиумска наука на Универзитетот во Љубљана.

Неодамнешните избори во Прага  покажаа дека популистите можат да се заменат на избори. Андреј Бабиш е сменет од премиерската функција, а новото мнозинство се состои од широка проевропска коалиција. Во Бугарија во третиот обид на власт дојде проевропската влада, а во Романија социјалдемократите кои владеат во коалиција со антиевропските сили не успеаја да ја прошират својата база. 

Експертот на фондацијата Карнеги за Европа, Стефан Лене, затоа смета дека кризата во ЕУ главно се сведува на Полска и Унгарија и „не е карактеристична за целиот регион“. Затоа тој не смета дека може да се зборува за влошување на односите меѓу Истокот и Западот  во Европската унија. Тој додава дека фондовите за обнова би можеле да одиграат позитивна улога против продлабочувањето на поделбите.

Кога претседателот на Соединетите Американски Држави, Џозеф Бајден, одржа „самит за демократија“ во средината на декември, унгарските претставници не беа поканети. Така, Будимпешта беше класифицирана како „режим на отпадници“. Унгарската опозиција го искориститоа за да го нападне Виктор Орбан. Опозицискиот лидер Петер Марки-Заи рече дека „меѓународната заедница го третира Орбан како вирус“.

Стратешката грешка на германските демохристијани е што со години му овозможуваа на Орбан да изгради авторитарен систем под покровителство на Европската народна партија, најсилната парламентарна група во Европскиот парламент. Зад нивниот грб, Орбан ја претвори Унгарија во „киднапирана држава“, уништувајќи ја слободата на медиумите и независноста на судството, институционалната безбедност и слободата на граѓанското општество.Незапирливиот наплив на државна пропаганда треба да обезбеди индоктринација на населението и да го оправда тој начин на владеење. Популистите од целиот свет, Марин Ле Пен од Франција и Мајкл Пенс од САД со задоволство доаѓаат во Будимпешта.

За разлика од Унгарија, полските претставници добија покана од американскиот претседател Бајден да учествуваат на неговиот собир во декември. Дали автократската реорганизација на државата таму беше помалку напредната отколку во Унгарија? Владејачката полска партија Право и правда го копира унгарскиот модел откако дојде на власт во 2015 година. Слободите на медиумите се потиснати, независното судство се поткопува, се води борба против правата на хомосексуалците и правото на абортус, со нагласен национализам. Но, најголемиот конфликт со Брисел избувна во октомври кога Уставниот суд на Полска пресуди дека полските закони се над правото на Европската унија. Така Варшава индиректно го покрена прашањето за останување на Полска во Европската унија. Јарослав Качински веднаш го демантираше тоа, а проевропските демонстрации во Полска покажаа дека јавноста сè уште не е „изведена на линија“ како што би сакала владејачката партија.  Европскиот суд, во меѓувреме, донесе одлука против начинот на кој се избираат полските уставни судии и промените во судството. Овој највисок суд во ЕУ, со седиште во Луксембург, ја казни Полска по еден милион евра дневно, бидејќи полската влада не сака да ги повлече воведените правила.

„Илузорно е да се верува дека демократијата и владеењето на правото може да се наметнат од Брисел“, рече Стефан Лене, додавајќи дека тоа е можно само на демократски избори. Вели дека има надеж бидејќи и во Полска и во Унгарија главните градови во меѓувреме се во рацете на опозицијата.  Марки-Заи има  солидни шанси да го победи Орбан. Лене се залага европските правни санкции да прераснат во финансиски.

„Најголемиот адут е пристапот до Фондот за економско закрепнување од последиците од пандемијата“, вели тој, додавајќи дека од средината на следната година нема да течат пари од Брисел во Варшава, бидејќи тврдокорните од Министерството за правда на Варшава се блокирање на каков било компромис.

 И покрај одреден оптимизам за ефектите од финансискиот притисок, овој политиколог гледа и „значителна опасност“ од ескалација на спорот. Според него, Полска би можела да воведе контрамерки за блокирање на други прифатени европски закони и прописи, на пример во областа на климатските промени, а потоа „ЕУ би имала голем проблем“.

Според Стефан Лене, моментално сме во „интересна фаза помеѓу ескалацијата и одредени компромиси, што може да доведе до смирување на целата работа“. Се чини дека потенцијалот за уценување на двете страни е значаен, смета тој.