Што кажа царот Борис Трети во Скопје пред 80 години?

Деновиве, кога во Охрид беше отворен клуб со името на цар Борис III, беше одбележана и 80-годишнината од посетата на монархот на Скопје. Потоа, саботата беше посветена и на годишнината од стапувањето на тронот на монархот на 3 ноември 1918 година.

Во 10 часот на 3 октомври 1942 година два автомобили се приближиле до камениот мост. Цар Борис Трети по 24 години за прв пат пристигна во градот на Вардар. Поради важниот настан, огромна толпа го преплави централниот скопски плоштад.

Колите застанаа на  плоштадот, а пред првиот автомобил беше генералот Васил Бојдев, командант на Петтата бугарска армија стационирана во Вардарска Македонија и генералот Петар Пенев, командант на Четиринаесеттата Вардарска пешадиска дивизија. Царот излегува од автомобилот, придружуван од принцот Кирил и мала воена придружба. На плоштадот се организира воена парада, на која присуствуваат војници од локалниот гарнизон. Се врши и молитва. Царот потоа се упатува кон Офицерскиот дом.

Кога веќе е во канцеларијата на генералот Бојдев, народот надвор бара да го види кралот. Директорот на областа,  Димитар Раев, бара Борис III да излезе на балконот. Таму прв се појавува  Бојдев, по што излегува самиот цар. Тој бара од генералот стенограф за да го запише неговиот говор пред толпата. Монархот изговара краток и само на прв поглед импровизиран говор.

Подоцна во своите мемоари, генералот сведочеше: „Беше кратко. Ви благодариме за топлото гостопримство. Ништо не кажа за обединета Бугарија. Тој изговори една значајна реченица, која се чинеше дека ја обмислил: Посакувам во идниот поредок на светот Македонија да го најде своето вистинско место!“

Овие зборови ја покажаа неподготвеноста на царот да се вклопи во општиот и доминантниот бугарски медиумски разговор за „обединета“, „голема“ и „санстефанска Бугарија“. Генералот Бојдев ја продолжува својата приказна: „Враќајќи се во салонот, му објаснив дека ова нема да им се допадне на Македонците. Но, тој ми нареди во истата смисла да напишам воведна статија за весникот „Независима Македонија“ и неговиот говор да се испечати без измени. Се разбира, тоа што го правеше беше политички чин. Тој не веруваше во обединување на Бугарија. А каква ќе биде идната структура на Македонија, не знаел“.

Дали изјавата на  Бојдев, дека кажаното од Борис III немало да им се допадне на Македонците собрани на централниот плоштад во Скопје, е дискутабилна? Наредбата на царот да се напише воведен напис лично од Бојдев и  да ги пренесе зборовите дословно, зборува многу. Сеќавањата на генералот исто така треба да ни кажат многу. Грешка на Бојдов е дека тогаш во Скопје не излегуваше „Независна Македонија“. Локалното печатено издание се викаше тогаш  „Целокупна Бугарија“.

Инцидентот очигледно сведочи за незадоволството од бугарските власти, и покрај позитивниот однос кон Бугарија до неодамна и пречекот на бугарската војска. Тоа зборува за растечките чувства за независна Македонија, идеја доминантна и пред април 1941 година, вклучително и во Бугарија. А говорот на кралот јасно сведочи за неговата запознаеност со критичкиот однос на локалното население кон сегашната состојба и неговата надеж за подобра иднина. Како кралот станал свесен за овие чувства?

Само три месеци претходно, на 4 и 5 јули 1942 година, во домот на инженер Димитар Чкатров во Скопје се одржа средба на дејци од различни делови на Вардарска Македонија. Во него се зборуваше за состојбата по нејзиното присоединување кон Бугарија во април 1941 година. Не мал број од присутнитебеа членови на Македонската младинска тајна револуционерна организација (ММТРО) и судени за време на познатиот студентски процес во Скопје во 1927 година.

Меѓу присутните на средбата се и првиот човек на Радио Скопје Димитар Ѓузелев, родум од Дојран, инженер Тома Кленков од Св.Николе, Константин Ванов, градоначалник на Велес, Борис Светиев, регионален доктор на Битола, Христо Паунчев, помошник градоначалник од Охрид, Сотир Тренчев од Ресен; Богдан Попѓорчев од Велес, Христо Сеизов од Кавадарци, Евтим Бојчев од Неготино,  Тодор Гичев од Штип, Павле Гичев и Коце Кратовалиев од Скопје, Стерју Боздов од Крушево, Кирил Миљовски од Ресен и ред други. На крајот на вториот ден, собранието изготви финален документ во кој едногласно беше констатирано дека „состојбата во Македонија е неодржлива“ поради „грешките на власта“.  Се посочува како поради постапките на „функционери, луѓе од старите краишта“ народот конкретно не ја чувствува бугарската моќ како своја“.

Отворено зборуваат за нетактичното однесување на бирократијата од старите краишта, која го потценува народот, „му префрла дека е србомански воспиран, понекогаш им ја псујат мајката им Македонка и слично.“  Покрај тоа именуваните бугарски функционери во Македонија се посочени како  „крајно алчни за пари меѓу кои има случаи на поткуп“.

Посебно место е посветено на бугарската полиција, за која се вели дека „направила страшни штети со своите тепања и груби постапки, го оттргнала народот од власта и го ставила во позиција да го мразат бугарскиот полицаец и да се плашат од него“.

Згора на тоа, собранието очигледно сфаќа дека и младата генерација што порасна во Југославија може да стане контра-елита на старите вмровци. Не случајно се посочува како со своето лошо работење судовите „непотребно создаваат народни маченици од мали деца“, кои потоа „со тепањето од страна на полицијата и воннационалните судови стануваат авторитети пред народот и маченици.“

Посебно е нагласено непочитувањето од страна на власта на „локалната интелигенција“. Се истакнува и нејзината неподготвеност да даде лидерски позиции на локалното население, бидејќи „секоја критика бара или комунизам или автономизам“.

Не се поохрабрувачки сознанијата за економската состојба во Македонија. Се прикажува негативна слика поврзана со невработеноста, пропаст на занаетчии, трговци и индустријалци. Дури се нагласува како севкупната политика за храна на државата создава капиталисти и шпекуланти, а удира по „малите бакалци и трговци“. Конечно, во завршниот документ беше наведено како „за овие грешки“ владата на Богдан Филов постојано била информирана, но без никакви последици. Затоа собранието одлучи да не испрати писмо ниту до премиерот, ниту до регионалните управители во Македонија. Напишале писмо директно до цар Борис III.

Всушност, не само во 1942 година, туку и подоцна, претставниците на овој круг следеа поинаква линија од владата на Филов. Иако подоцна беа обвинети од комунистичката влада на Тито за соработка со „фашистичкиот окупатор“, тие беа резервирани кон војниците, милиционерите и легионерите. Дури и според документите на бугарската полиција од тие години, насобраните одржуваат врски со „левичарите“. Затоа бугарските власти отсекогаш ги третирале – и покрај нивниот бугарско-македонски идентитет – со голема недоверба.

Наодите од состанокот од 4 и 5 јули 1942 година се потврдени од голем број други набљудувања на современиците. Такво е , на пример, сведочењето на Петар Карчев, стамболовист кој потекнува од „старите краишта“ и самиот охриѓанец. Во своите мемоари тој напиша: „Ако Србите потрошеа милијарди за да ја освојат Македонија преку нивната шовинистичка пропаганда и со воена сила, немаше да успеат. Но, страшното оружје преку кое почнуваат да се реализираат нивните планови денес им го дава глупавиот бугарски полициски режим во Македонија“.

„Македонската младина – продолжува Карчев – сака да се зачуваат духовните добра кои ја обликуваа досегашната култура на Македонија. Сметаат дека бугарскиот облик е пречка за зачувување и развој на оваа нејзина специфична културна боја“. Задржувајќи се детално на „прогонот врз македонската младина“, тој  додава дека како како резултат на тоа кај младите се доаѓа до изјави како што се: „Ние не сме Бугари! Ние сме Македонци! Ние немаме никаква врска со Бугарите“.

Така, кога цар Борис III излегол на балконот на Офицерскиот дом во Скопје, веќе бил запознаен со опишаната слика, како од гореспоменатата презентација на собранието, така и од повеќе набљудувачи. Затоа, неговата порака до толпата на плоштадот не е случајна и има за цел да ја увери јавноста во поинаква иднина за Македонија. А, дека она што го кажа кралот е и резултат на изложбата на скопскиот собор од летото 1942 година, е несомнено. Повторно е видливо од сеќавањата на генерал Бојдев, според кој самиот Борис III по неговиот говор му рекол: „Нашата полиција понекогаш дејствува набрзина и нетактично“.

Така, сликата што се појавува во последните три децении некако се измолкнува и се искривува од историските сознанија што ги има во медиумите. Во Софија доминира само радосниот пречек на бугарската војска и многубројните бугарски инвестиции во Македонија. Сето ова е пропратено дури и со некритична рехабилитација на екстремната десница и власта на Б. Филов.
Од своја страна, во неколку децении по 1991 година, наративот за „бугарската фашистичка окупација“ не попушти многу во Скопје. Методи Андонов – Ченто беше рехабилитиран, но не и  неговото разбирање за „независна македонска држава“ од 2 август 1944 година, со македонски Бугари лојални на неа, со тоа што независна Македонија ќе ја имаат како приоритет и нема да е го оспоруваат „народниот македонски  јазик“.

А сепак, со неговата бесценета меморија генерал Бојдев не ни ја кажува целата вистина. Текстот што се појави на 6 октомври 1942 година на страниците на скопското списание „Целокупна Бугарија“ не ги отсликува правилно зборовите што ги кажал царот. Во воведниот напис со наслов „Царске слова“ дословно се вели: „И зборовите на царот продолжија да објавуваат дека Македонија, таа долготрпелива земја, која секогаш го носела факелот на Бугарија во среќниот и просперитетен развој на заедничката Татковина. ќе најде место кое го заслужува нејзиното патриотско и вредно население“. Сосема поинаква импликација од кралската порака.

Што се случи со оние штого напишале писмото до кралот? Различни се судбините на учесниците на летниот скопски собир во 1942 година. Попѓорчев бил застрелан во јануари 1945 година без судење и казна во Велес. Чкатров и Ѓузелев беа осудени на смрт во јуни 1945 година и стрелани. Кленков, Бојчев, Гичев и Светиев поминаа многу години во затвори. Прогонуван од комунистичките власти, Тренчев емигрирал во Сиднеј, Австралија. Во 1944 година Боздов бил избран за член на Президиумот на АСНОМ, а потоа бил сукцесивно министер за здравство и прв декан на Медицинскиот факултет во Скопје. К. Миљовски стана партизан, а потоа академик и прв ректор на Универзитетот во Скопје.

(Стефан Дечев, бугарски историчар, за Радио Слободна Европа)