„Се сеќавам на возот“: 35 години од прогонството на Турците од Бугарија

На 29 мај 1989 година Тодор Живков го одржа говорот што предизвика невидена емиграција на Турците од Бугарија, а на 3 јуни соседната земја ја отвори границата. Шефкет е од Разград. Тогаш тој имаше само 11 години.

„Се сеќавам на еден протест, цреша на која се качив, можеби од страв… Во центарот на нашето село Ѓанково, Разградско имаше многу луѓе, но ние децата не разбравме што се случува, а луѓето ги сакаа нивните имиња“, рече тој денес. Слушнал дека на влезот во селото има единици на милиција и војници. Дека е забрането да се зборува мајчин јазик и да се слуша турска музика. Таа слобода е скратена.

Денеска тешко се враќа во тоа минато, сѐ е избледено, а дома ништо не се зборувало пред децата. „Заминавме некаде, се сеќавам на возот, бевме преполни како сардини во конзрва, бевме жедни. Татко ми јуреше од станица до станица да ни донесе вода и еднаш дури и успеа – замина со колата натоварена со багаж“, вели сега веќе возрасниот човек.

Во непознатата земја

Пристигнуваат во Турција, на железничката станица во Едрене спијат на кутии и родопски ќебиња од дома, па ги делат кој каде да оди. Оние што имаат роднини добиваат дозвола да се населат кај нив, а другите – каде што вели турскиот функционер. Семејството на Шефкет оди да живее кај братот на дедо му, кој е стар емигрант, во областа Јени Босна во Истанбул. Тој, неговата помала сестра и родителите првично се населиле во неговиот дом. И сè почнува од нула. „Ни недостигаше сè, имавме само облека на грб и малку багаж. Дури и јазичниот проблем ни беше проблем – турскиот на локалното население е сосема различен од оној што се зборува во Бугарија, брзото прилагодување беше невозможно“, се сеќава Шефкет.

Таткото успеал да најде работа како водоинсталатер, а мајката почнала како медицинска сестра во голема болница. Момчето брзо напредува на училиште. Во станот имаат голема дневна, која е и спална за родителите, во неа бил телевизорот донесен од Бугарија. Во другата соба децата плачат и заспиваат. Но, секоја вечер со својата сестра ги гледаат црно-белите фотографии од бугарското детство и солзите не престануваат. „Тогаш ни недостасуваше сѐ – колата и магарето во селото, пријателите, игрите, познатите места, сè. Претпоставувам дека нашите родители не можеа да го издржат нашиот плач секоја вечер и затоа донесоа одлука да се вратат назад, инаку и двајцата имаа постојана работа и добро заработуваа, а моето најдраго сеќавање е од моментот кога го видов знакот покрај патот со името на нашето село Ѓанково.

Патот за враќање дома

Неколку месеци подоцна, тие тргнаа по повратниот пат до нивниот бугарски дом. Таткото ја поздравил цариничката за 8 март, имало и многу други автомобили со семејства кои се враќале. Го наоѓаат Ѓанково веќе напуштено, повеќето од нивните претходни пријатели ги нема. Останатите Бугари го пречекуваат со голема радост. „Децата не знаат поделби, а возрасните треба да учат од нив“, вели Шефкет. Малкуте преостанати луѓе зборуваа за репресиите, за завиткувањето во свежи јагнешки кожи на тепаните до непрепознатливост на противниците на режимот.

„Иако многу читав за тоа злосторство, не гледам никаква логика зошто воопшто мораше да биде извршено. Брат со брата, тако со синовите се разделуваше, јас не би го наоправил тоа на своите деца“, вели тој. И човек се прашува каква храброст и решителност имале родителите некогаш да остават сѐ и да одат во непознатото. И тоа без пари и контакти. Не може да заборави како татко му работел до полноќ за да им донесе портокал на децата и леб за семејството.

И тогаш животот се врати на вистинскиот пат – училиште, Универзитетот за технологија за храна во Пловдив, магистер по безбедност при работа на Техничкиот универзитет во Варна, сопствена служба за медицина на трудот во Разград.

Сега Шефкет не се лути и не обвинува никого за тоа што се случи – околностите беа такви и никој од неговите пријатели не можеше да се спротивстави. Се труди да не размислува за тоа минато, не им го кажува на своите две деца. Сфаќа дека не можел да избере таков пат. Тој е навреден и лут кога некои зборуваат за „голема екскурзија“. И не му е јасно зошто Турците во Бугарија сѐ уште се прифатени како луѓе од втора класа, иако се граѓани како и сите други. А во етнички мешаните области никогаш немало поделба. Неговиот сон е да види премиер или претседател со турско име – по примерот на Америка со Барак Обама. „Човек треба да биде прифатен и ценет поради неговите квалитети, а не поради неговото име и чиј бог го обожава“, нагласува Шефкет.

Среќата од враќањето

Тој е среќен што пред 34 години неговите родители решиле да се вратат дома и го направиле потребното за да го изучат. Во спротивно, сега не би ја имал својата прекрасна сопруга, деца и пријатели. „Она што некогаш се случило е во минатото и никого не обвинувам. Тоа не треба да се заборави, но не мора ниту да живееме во него. Сите живееме во рајот и самите го правиме пекол со оваа поделба, каде на друго место има толку убава земја“.

Пред околу една година беше замолен да им го каже своето искуство на истомисленици, иако тој самиот избегнува да се враќа назад. Тој ги избирал зборовите за да ја направи својата приказна пократка и не ги гледал луѓето во очи. Во еден миг почувствувал дека пелтечи од возбуда, се созел, а кога ги погледнал – спуштени очи, гробна тишина, тишина и солзи во очите. „Гледате, овие мои пријатели плачеа сите! Па, како да им најдам мана и зошто? Поради режим во кој одредени луѓе решиле да ни го нанесат ова зло, а тие самите немаат ништо заедничко. Сега секој е слободен да оди каде сака, но никој не ја заборава својата родна куќа“, убеден е младиот човек.

За него сега е важно да размислува за сегашноста и иднината, да научи да се разбираме: „Разликите во јазикот, религијата, бојата на кожата и верувањата не можат да бидат наша линија на поделба. Различноста е нашето богатство и крајно време е да што имаме да споделиме Она што е важно е што оставаме зад нас со генерации“. Неговиот сон е на нашите деца да им остави земја од која не сакаат да емигрираат.

Зошто Шефкет и многу други беа принудени да ја напуштат татковината?

Уште пред тој говор на Тодор Живков на 29 мај 1989 година, тогашното раководство беше убедено и сугерираше дека Турција тајно работи на привлекување на бугарските Турци. А на народот постојано му беше кажувано дека Бугарија мора да се брани од упадите на јужниот сосед против „единството на нацијата“. Меѓутоа, во пракса режимот бараше начин да ги протера Турците. Во архивски транскрипт од состанок на Политбирото од 1985 година, Живков наведува дека земјата е заинтересирана да исели 100-150 илјади луѓе. Подоцна, во пролетта 1989 година, овој интерес се засили, а министерот за внатрешни работи Георги Танев му наложи на вработен во Службата за државна безбедност до 31 март да направи студија за прашањето за отстранување на Турците од земјата. Истиот Георги Танев непосредно пред почетокот на „преобразувањето“ беше испратен на чело на Окружниот комитет на БКП во Карџали за да го спроведе процесот, цинично наречен „преродба“. „Ние тоа не го објавуваме и не треба да го објавуваме, но треба да иселиме не помалку од 200.000 луѓе“, изјави Живков пред Политбирото непосредно по неговиот говор за „единството“. Во него тој го нагласува бугарското потекло на Турците, а посветените на општата линија на партијата изнесуваат „докази“ за тоа – како на пример на бабите, кои во своите стари сандаци пронашле извезени кенара кошули, крстови, икони. …

Така, во мај 1989 година, мешаните области беа под опсада на милицијата, внатрешните и граничните трупи, Противпожарната гарда, регрутирани војници од целата земја. Меѓу пожарникарите испратени во Каолиново е и екс-премиерот и лидер на ГЕРБ Бојко Борисов. Подоцна и тој дојде до „брилијантната“ идеја децата од турските семејства родени во Бугарија да добиваат бугарски имиња. „Името на новороденчињата треба да биде бугарско, даден е список, презимињата на татковците и дедовците соодветно“, изјави тој години подоцна.

На властите во градовите и селата им беше наредено да заминат за неколку часови. Речиси целата турска интелигенција е откорната, лекарите, инженерите, наставниците се истерани, училиштата и градинките се пусти. Им дадоа готови пасоши, како и на оние што се дрзнаа да се спротивстават. Емисари од државната безбедност одат низ куќите и им наредуваат на луѓето да ги пакуваат само неопходните работи и да ги чуваат во куфери. Илјадници земјоделци, главно тутунари, се собираат пред филијалите на банката на ДСК и ги повлекуваат своите заштеди. Сега веќе не се споменува профитабилното претпријатие „Тутунска индустрија“ со преработувачките работилници, „Булгартабак“ не постои благодарение на лидерот на ДПС Дељан Пеевски. Редицата пред пасошите е монструозна, околу 800.000 Турци го чекаат редот во редици замрзнати од тишина и страв, чувани од полицајци.

На 3 јуни 1989 година Турција ја отвори границата и бран од 360.000 луѓе навлезе на нејзина територија. До 21 август, кога границата беше спуштена. Во бегалскиот камп до Капитан Андреево со денови стојат семејства со бебиња и поголеми деца, стари луѓе кои едвај одат и млади луѓе, партиски функционери го контролираат протокот на карвани.

Фотографиите на фотографот Иван Григоров од историското преселување се илјадници и се црно-бели. Како дупките во нашата најнова историја. Самиот по долги години успеал да стапи во контакт со 8-годишната Лејла, фотографирана во семејниот автомобил на станицата Хитрино и врежана во сеќавањето на Григоров со нејзиното збунето лице. Тоа и богатата авторска архива му даваат повод на фотографот Веселин Боришев да направи заеднички проект за фото-книгата „А, се сеќаваш ли на Лејла“. Но, издавањето бара средства. Проектот беше отфрлен од Националниот фонд за култура со глупави аргументи. На Бугарија веројатно не ѝ е потребна историска меморија за невидените настани од мај 1989 година. (Дојче веле)