Последната шанса на Меркел

ЈАН-ВЕРНЕР МИЛЕР

Наместо да ѝ веруваат на Меркел дека може да се постигне договор со Унгарија и Полска за буџетот на ЕУ, Европејците треба да ја потсетат дека ова е нејзината последна шанса да докаже дека навистина се грижи за демократијата и владеењето на правото

Состанокот на Европскиот совет оваа недела со право беше наречен „самит на пропаст“. Тој е засенет не само од страшниот зимски бран на инфекции со Ковид-19 и можноста за хаотичен „Брегзит“ без договор, туку и од пресметката со владите на Унгарија и Полска, кои зедоа стотици милиони луѓе како заложници заканувајќи се да стават вето на буџетот на Европската унија 2021-27 и фондот за обновување од пандемијата.

Унгарија и Полска се обидуваат да го блокираат донесувањето на нов механизам за „владеење на правото“ што ќе спречи да се насочат парите на ЕУ за коруптивни цели – практика по која е познат клептократскиот режим на унгарскиот премиер Виктор Орбан. Како шеф на влада со најдолг стаж во ЕУ, германската канцеларка Ангела Меркел влезе во обид да го пробие ќор-сокакот, повикувајќи ги „сите страни“ да се подготват „до одреден степен на компромис“.

Но, зошто ЕУ треба да направи компромис за основната вредност како што е владеењето на правото (што е утврдено во Лисабонскиот договор) и зошто даночните обврзници на ЕУ треба да се согласат нивните заработени евра да ги збогатуваат авторитаристите и нивните блиски? Наместо да ѝ веруваат на Меркел за постигнување договор, Европејците треба да ја потсетат дека ова е нејзината последна шанса да докаже дека навистина се грижи за демократијата и владеењето на правото.

На крајот на краиштата, токму Христијанско-демократската унија (ЦДУ) на Меркел и нејзината сестринска партија од Баварија, Христијанско-социјалната унија, му овозможија на Орбан да создаде своја автократија. И нејзин е изборот за претседател на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, која не успеа да ја заштити независноста на полското правосудство од шовинистичката, популистичка и сè повеќе пркосна влада на партијата Закон и правда (ПиС).

Зовриената „криза на владеењето на правото“ во Европа отсекогаш изгледала поапстрактно и помалку итна од другите предизвици за време на долгото владеење на Меркел, која ги опфаќаше кризата со еврото, бегалската криза во 2015 година и сега Ковид-19. Сепак, ова е поранешното прашање што најмногу го загрозува моралното јадро на ЕУ – и нејзините секојдневни операции.

Додека ЕУ е често карикатурирана како далечна и оддалечена супер-држава, таа тесно соработува со и преку земјите-членки за спроведување на политиката на ЕУ. Уште повеќе, поентата е дека ЕУ функционира првенствено како правна заедница во која националните судови се удвојуваат како европски судови. Овој аранжман не може да работи без заемна доверба, бидејќи зависи од националните судови што ќе ги признаат одлуките на судовите на другите земји-членки. Ако судството е заробено од авторитарна влада што цели кон политички недоверливи судии (како во Полска), не може да се очекува другите судови да ги признаат нејзините произволни пресуди.

Европската комисија би требало да биде „чувар на договорите“ што ги зачувуваат основните европски вредности. Но, нивното спроведување пред повредите на земјите-членки обично доаѓаше премалку и предоцна. Дури и по повеќегодишно лошо однесување на Полска и Унгарија, Комисијата сè уште наивно повикува на повеќе „дијалог“, што едноставно им овозможува на аспирантите за автократи да ја консолидираат својата моќ со кооптирање на судството и создавање други факти на теренот.

Со оглед на непостапувањето на Комисијата, земјите-членки ги презедоа работите во свои раце. На пример, Европскиот налог за апсење станува мртво слово, бидејќи земјите почнуваат да одбиваат да екстрадираат некого во Полска, каде што не може да се гарантира фер судење. Овој месец парламентот на Холандија ја повика холандската влада да ја однесе Полска на суд заради кршење на владеењето на законот, потенцијално рангирање на билатерална конфронтација која никогаш не би била веродостојна доколку Комисијата си ја вршеше својата работа.

Во меѓувреме, во неодамнешното интервју, Орбан ја обвини Германија за „интелектуална рамнодушност“, со кое тој очигледно мисли на неможноста да се види поголема историска слика и нечувствителност на искуствата на помалите земји-членки. Орбан има работи кои се наназад: онаму каде што Германија беше рамнодушна, тоа се однесуваше на зачувувањето на демократијата и владеењето на правото во Унгарија под негово владеење.

Запоставувањето на германските основни вредности најдобро се објаснува со верната услуга на Орбан кон германската автомобилска индустрија, создавајќи го она што критичарите го нарекоа „ауди-ократија“. Некои членови на ЦДУ на Меркел долго време правеа врева за „црвените линии“ што Орбан не смее да ги премине, дури и повремено повикувајќи неговата партија Фидес да биде исфрлена од наднационалната Европска народна партија, чадорската група на конзервативни партии во Европскиот парламент.

Орбан, сепак, никогаш не платил значајна политичка или финансиска цена за своето однесување. Резултатот од ова смирување, како што остро истакнаа набљудувачи, е дека тој сега се однесува кон своите европски „партнери“ со иста бруталност како и кон неговата земја, обвинувајќи ги дека ја прават ЕУ нешто слично на Советскиот Сојуз.

Меркел заслужено заработи пофалби за нејзиното спротивставување на нападите на американскиот претседател во заминување Доналд Трамп врз споделените либерално-демократски вредности и меѓународните институции и за нејзината решеност во справувањето со пандемијата. Таа, исто така, делуваше храбро согласувајќи се со некаква форма на заем според новиот фонд за наплата, што ја става ЕУ на поцврста финансиска основа.

Но кога Меркел ќе се повлече од власта следната година, таа нема да остави зад себе никаква кохерентна рамка за поддршка ниту на еврозоната, ниту на аспирациите на Европа да стане глобална „нормативна моќ“ способна за унапредување на демократијата и владеењето на правото. Нејзиното застапување за такви вредности ќе звучи шупливо сè додека толерира земји членки кои повеќе не ги исполнуваат демократските критериуми.

Наследството на Меркел би изгледало поинаку ако таа треба да се соочи со самопрогласените европски нелиберали. Ако не го стори тоа, таа ќе покаже дека вредностите може да се преговараат и дека ЕУ лесно се уценува.

Германско иницирано гласање за механизмот за владеење на правото во Советот на ЕУ најверојатно ќе се одобри, бидејќи Унгарија и Полска не можат да блокираат одлука за која е потребно само квалификувано мнозинство. После тоа, малку е веројатно дека Орбан и владата на ПиС ќе опстојат во задржувањето на 1,8 билиони евра очајно потребни средства.

Што и да се случи, европските даночни обврзници ќе запомнат дека овие влади попрво ќе нанесат болка на сите отколку да добиваат средства за кои треба правилно да се води сметка. Орбан тврди дека прифаќањето на механизмот за владеење на законот би било политичко „самоубиство“ за него. Можеби. Но, тоа сигурно не е проблем на Европа.   (Проект синдикејт)

(Јан-Вернер Милер е соработник на берлинскиот Институт за напредни студии и политички филозоф. „Независен“ е дел од мрежата на „Проект синдикејт“.)